Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev nomidagi «Geografiya»

Yerning kattaligini aniklash (gradus ulchashlar) 
xakida tushuncha 
 
ERrning  kattaligi  gradus  ulchashlar  natijasida aniklanadi. Gradus  ulchashlar  bir  merridian 
yoki paralerlda joylashgan ikki nukta orasidagi yoyni uzunlik birligi bilan va usha yoyning 
burchak kiymatini gradus xisobida aniklab, ularni bir-biriga takkoslash natijasida bir gradus 
yoyning uzunligini topishdan iboratdir. 
M:    A va V nuktalar bir merridianda joylashgan derylik, shakldan kurinishicha bu nuktalar 
orasidagi A V ery D masofaga, bu yoyning gradus kiymati esa (Ts burchakka terng, shunda 
err merridiani aylanasining bir gradus yoyi uzunligi
Ц
D
S


 buladi.  Bu errda (Ts A  va V 

---

 
44 
nuktalardan err markaziga tushurilgan tik chiziklar orasidagi burchak bulib, bu burchak A 
va  V    nuktlar  gerografik  kerngliklari  kiymatining  ayirmasiga  terng,ya'ni   

Ц=Цв-
ЦА
.
  
Gradus ulchashlar natijasida err yuzasidagi bir merridian yoki paralerlda joylashgan 
ikki  nukta  orasidagi  masofa  xamda  shu  nuktalarning  gerografik  kernglik  yoki 
uzokliklari aniklanildi. 
Er  merridiani  aylanasi  bir  gradus  yoyning  uzunligi  ma'lum  bulsa,  err  shari  merridian 
aylanasini (8m) xamda radiusini (R) xisoblab chikish mumkin. Geromertriyadan ma'lumki, 
aylana  360°  ga  terng,xuddi  shu  kabi  err  shari  merridiani  aylanasi  xam  gradus  xisobida 
360°  ga  terngdir.Agar  err  merridiani  aylanasining  360°  dan  bir  bulagi,  ya'ni  bir  gradus 
yoyning  uzunligi  (S)  ma'lum  bulsa,  uni  360°  ga  kupaytirib,  err  shari  merridiananing 
uzunligi  xisoblab  chikiladi.  8mq360°  XS  ERr  shari  radiusining  taxminiy  uzunligi  esa 
kuyidagi geromertrik formula bilan topiladi          
S
П
S
П
R
0
0
180
2
360


 
Maxrajdagi    P,uzgargarmas  mikdor  bulib,  u  taxminan  3.14  ga  terng.  Yer  shari 
merridiani  aylanasi  1°yoyning  uzunligi  urtacha  111,14km  derb  o  l  sak,  shunda  err 
merridiani aylanasi: 8m -360° x Sq360°xlll. 14-40010.4 km. ERr sharining radiusi esa: 
км
R
6371
14
.
3
14
.
111
180
0



 
Yer ellipsoid shaklda bulganligidan bir gradus merridianning uzunligi turli gerografik 
kerngliklarda bir xil bulmay, ekvatordan kutublarga tomon oz bulsada, uzayib boradi. 
M: 0°-1° merridian yoyning uzunligi -1 10,58 km, 
40°-41°=111,05км, 
50°-51°= 111,24км, 
70°-71°=111,57км, 
80°-81°=1 11,66 км, 
89°-90°=1 1 1,69 км га тerнг. 
Xozirgi  vaktda  gradus  ulchashlar  astronomik  va  geroderzik  ishlarning  birgalikda  olib 
borilishi  natijasida  geroderzik  tayanch  shaxobchalarini  barpo  etishdan  iborat,geroderzik 
tayanch  shaxobchalari  yerrning  shakli  va  kattaligini  aniklash  uchungina  emas,  balki  turli 
amaliy va ilmiy ishlarni bajarish uchun, chunonchi, topografik plan olish, barcha plan olish 
ishlarini bir sistermaga birlashtirish va boshka ishlar uchun xam zarurdir.