|
14-rasm. Hujayradagi plazmoliz jarayonining bosqichlari:
1 – turgor hujayra; 2 – hujayraning umumiy qisqarishi; 3 – burchakli
plazmoliz; 4 – botiq plazmoliz; 5 – qavariq plazmoliz.
43
Kо‘pchilik suv o‘tlari va zamburug‘larning zoosporalarida pо‘st
bо‘lmaydi. Ularning protoplasti yupqa elastik qatlam plazmalema
bilan qoplangan. Hujayra pо‘stining rivojlanishi Goldji apparati va
plazmalemma faoliyatiga bog‘liq. Ularning tarkibida maxsus
fermentlar bо‘lib ular, polisaxaridlarni sintez qilishda qatnashadi.
Hosil bо‘lgan polisaxaridlardan sellyuloza va xitin mikrofibrillari,
Goldji apparati yordamida plazmalemmaga tashiladi. Bunda ular bir-
biri bilan zich joylashib pо‘stni hosil qiladi
Hujayra pо‘sti ilk bor murtak (embrional) va meristema
(о‘simliklarning hosil qiluvchi tо‘qimasi) hujayralarida plastinka
shaklida hosil bо‘ladi. Plastinka pektin modsasidan tashkil topgan
bо‘lib, yarim suyuqlik holida uchraydi, lekin uning tarkibida
sellyuloza bо‘lmaydi. Yosh hujayralar sitokinez bо‘linib kо‘payadi.
Hosil bо‘lgan har qaysi yosh hujayra о‘zining maxsus pо‘stiga ega;
qо‘shni hujayralar bir-biridan yupqa oraliqparda plastinka bilan
ajralgan. Binobarin, har qaysi qо‘shni hujayralar bir-biridan ikki qavat
“devor” bilan ajraladi. Shu sababdan ba’zi adabiyotlarda hujayra
pо‘stini hujayra “devori” yoki pardasi, aniqrog‘i hujayra pо‘stining
ichki devori deb aytish mumkin.
Odatda, hujayra pо‘sti tiniq, rangsiz, osonlik bilan quyosh nurini
о‘zidan о‘tkazish xususiyatiga ega. Pо‘st orqali suv va suvda erigan
moddalar о‘tkaziladi. Hujayra pо‘sti о‘sish xususiyatiga ega, uning
о‘sishi chо‘zilish vositasida sodir bо‘ladi. Hujayra pо‘stining qalinligi
hujayraning yoshiga va joylashgan о‘rniga qarab о‘zgarib boradi.
Elektron mikroskop, yorug‘lik hamda rentgen nurlar yordamida
о‘simliklarning somatik hujayra pо‘sti . Hujayra pо‘stining chо‘zilish
davrida yosh hujayralar hamma vaqt bir xil tekislikda о‘smaydi.
Hujayra pо‘stining yadroga tegib joyi boshqa joyga qaraganda tezroq
yiriklashadi. Odatda, hujayra pо‘sti ichkarisidan qalinlashadi.
Chо‘zilib о‘sgan pо‘stning hujayrasi birlamchi bо‘lib, uning tarkibida
60–90% suv bо‘ladi. Birlamchi pо‘stning qalinligi 0,1–0,5 nmk.
Ikkipallali о‘simliklarning birlamchi pо‘st hujayralarida pektin va
gemisellyuloza teng miqsorda bо‘ladi. Birpallalilarda asosan,
gemisellyuloza uchraydi. Birlamchi pо‘stda sellyuloza 30% oqsillar
10% ni tashkil etadi. Lignin moddasi umuman bо‘lmaydi. Kо‘pchilik
о‘simliklarda hujayraning о‘sishi tо‘xtashi bilan birlamchi pо‘st ham
о‘sishdan tо‘xtaydi. Bunday hujayralar yupqa pо‘st bilan qoplangan
bо‘lib, о‘simlik hayotining oxirigacha saqlanib qoladi. Ba’zi
44
о‘simliklarda hujayra pо‘stining о‘sishi ichki tomondan davom
etaveradi va natijada ikkilamchi qalinlashish hosil bо‘ladi.
Natijada ayrim hujayralar (masalan, tolalar, traxeidlar, bо‘g‘inli
tolalar)ning protoplasta nobud bо‘ladi. Ammo, ba’zi о‘simliklarda
(qarag‘ay) parenxima hujayralari va floemasi hayotchanligini saqlab
qoladi. Umuman pо‘stning ikkilamchi qalinlashishi asosan, mexanik
ahamiyatga ega bо‘lib, о‘simlik tanasining mustahkamlanishiga sabab
bо‘ladi.
Ba’zi bir urug‘larning juda qalin pо‘stida oziq moddalar tо‘planadi.
Shunga binoan, ikkilamchi qalinlashgan pо‘st tarkibida suvning
miqdori oz, sellyuloza mikrofibrillari kо‘p bо‘ladi. Jumladan paxta
tolasining tarkibida 95% sellyuloza uchraydi. Ignabargli daraxtlar va
yopiqurug‘li о‘simliklarning ikkilamchi qatlami orasida uchlamchi
qatlam hosil bо‘ladi. Uchlamchi qatlamning qalinligi 1–10 mmk
gacha bо‘lib, sellyulozaga juda ham boy. Pо‘st vaqt ham atrofida bir
tekisda qalinlashmaydi, shu sababli bya’zi joylari juda ham ingichka
teshikchalar shaklida qoladi. Bu teshikchalar pora yoki apertura (lot. a
pyertus – ochiq) deb ataladi Tuzilishi jihatidan poralar ikki xil: oddiy
va hoshiyali bо‘lishi mumkin. Oddiy poralarning diametri bir xil, ichi
silindrsimon, ba’zan egilgan bо‘ladi. Bu xildagi poralar parenximatik
hujayralarda, lub tolalarida (sklerenxima), yog‘ochlangan tolalarda
kо‘proq uchraydi. Toshsimon hujayralarda (behi, nok, nashvoti)
poralar tarmoqlangan. Yondosh hujayralar devoridagi poralar bir-
biriga qarama-qarshi joylashadi. Hoshiyali poralar teshik kamerasi
bilan teshik kanadsan tashkil topgan. Bu xildagi poralar kо‘pincha suv
о‘tkazuvchi yog‘ochlangan hujayralarda kо‘proq uchraydi. Eng oddiy
tuzilgan hoshiyali pora yuqoridan qaralsa ikkita aylanaga о‘xshab
kо‘rinadi. Aylananing kattasi tutashtiruvchi parda bilan о‘ralgan.
Ninabargli о‘simliklarda murakkab tuzilishdagi hoshiyali poralar
uchraydi. Ularda pardaning о‘rta qismi yо‘g‘onlashgan bо‘lib, torus
(lot. torus – yotoq joy) deb ataladi. Torus о‘rta plastinkasining qoldig‘i
bо‘lib, ikki tomondan boshlang‘ich pо‘st bilan о‘ralgan. Poralar
hujayralararo suv va suvda erigan moddalarning о‘tishini ta’minlaydi.
Hujayra pо‘stida poralardan tashqari, plazmodesmalar (yunon.
desmos – bog‘lama) deb ataladigan tuzilmalar bо‘ladi.
Plazmodesmalar faqat о‘simlik hujayrasiga xos bо‘lib, protoplast
payvandi, ya’ni qо‘shni hujayralarni bir-biri bilan bog‘lovchi nozik
sitoplazmatik iplardan tashkil topgan. Ular hujayra poralari ichidan
45
о‘tadi. Hamma yuksak о‘simliklarning kо‘phujayrali suvо‘tlari
hujayrasida plazmodesmalar borligi, yorug‘lik mikroskopi yordamida
aniqlangan. Odatda ular tо‘p-tо‘p bо‘lib, ayrim vaqgda yakka holda
joylashadi. Tuzilishi elektron mikroskopda о‘rganilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
