Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

C
6
H
5
NH
2 
+ C
6
H
5
ONO + 2HCl [C
6
H
5 
– N 

N] Cl + C
6
H
5
OH + 2H
2
O
+
–
Aromatik aminlardan diazobirikmalar hosil bo‘lish reaksiyasini quyidagicha tasavvur etish 
mumkin. Nitrat kislota kislotali muhitda bir necha diazotirlovchi agentlar (
H
2
NO
2
+
; N
2
O
3
; NO
+
; NOCl
) 
ni hosil qilishi mumkin, ya’ni
HNO
2 
+ H
+
H
2
NO
2
+
2HNO
2
+
N
2
O
3
+ H
2
O
+
HNO
2 
+ H
NO + H
2
O
+
HNO
2 
+ H + Cl
ONCl + H
2
O
–
Yuqoridagi diazotirlovchi agentlar ma’lum sharoitda aromatik aminlar bilan ta’sir etishlari 
natijasida dastlab nitrozoaminlarni hosil qiladilar. Nitrozoaminlar kislotali muhitda oson diazoniy 
tuzlariga aylanadilar, masalan: 
[C
6
H
5 
– N 

N] Cl + H
2
O
+
C
6
H
5
NH
2
+ NO + H
2
O
C
6
H
5
NH – N = O + H
3
O
+
+
C
6
H
5
NH
2
+ H
2
NO
2
C
6
H
5
NH – N = O + H
3
O
+
C
6
H
5
NH
2
+ N
2
O
3
C
6
H
5
NH – N = O + H
3
O
C
6
H
5
NH
2
+ ONCl
+
C
6
H
5
NH – N = O + H
3
O + Cl
+
–
C
6
H
5
NH – N = O
C
6
H
5
N = N – OH
HCl
+
–
Diazoniy tuzlari eritmalariga ishqor ta’sir ettirilganda diazogidratlar hosil bo‘ladi: 
[Ar – N 

N] OH
+
–
Ar – N = N – OH
Diazogidratlar erkin holda ajratib olinmagan. Ular suvli eritmalarda amfoter hususiyatga egalar. 
Kislota ta’sir ettirilganda diazoniy tuzlarini, ishqorlar ta’sirida esa diazotatlarni hosil qiladilar: 
Ar – N = N – OH + NaOH
[Ar – N = N – O] Na + H
2
O 
+
–
Diazoniy tuzlarining ishqorlar bilan reaksiyasini umumiy tarzda quyidagicha ifodalash mumkin: 
[Ar – N 

N] Cl + 2NaOH
+
–
[Ar – N = N – O] Na + NaCl + H
2
O 
+
–
Diazotatlar, diazotsianidlar va 
–N=N–
guruh tutgan boshqa birikmalar sin va anti shakllarda 
mavjud bo‘lishlari mumkin. Masalan, fenildiazoniyssianid uchun quyidagi shakllarni yozish mumkin: 
H
5
C
6
N
N
N 

C
H
5
C
6
N
N
C 

N
N
H
5
C
6
N
N 

C
N
H
5
C
6
C 

N
N
anti-shakli
sin-shakli
anti-shakli
sin-shakli

---

373
Diazotatga kislota bilan ta’sir etilganda ikkita shakldagi birikma – diazogidrat va nitrozoamin 
hosil bo‘ladi: 
Ar – N = N – O
Ar – N = N – OH
–
+ H 
+
OH 
–
+ H 
+
OH 
–
[Ar – N 

N] + H
2
O 
+
Ar – NH – N = O
arilnitrozaamin
Amilnitroza suvda yomon eriganligi tufayli cho‘kadi. Diazogidrat kislotali muhitda asta-sekinlik 
bilan diazoniy tuziga o‘tadi. Diazobirikmalar eritmasida diazokation 
(ArN
2
)
va diazoanion 
(ArN
2
O)
–
mavjud bo‘ladi. 
Diazobirikmalarning bir-biriga o‘tish sxemasini quyidagicha tasavvur etish mumkin: 
Ar
N = N 
sin-shakli
anti-shakli
O
–
Ar
N = N 
O
–
vaqt
Kimyoviy xossalari. 
Diazoniy tuzlari reaksiyaga o‘ta oson kirisha oladigan birikmalar bo‘lib, 
aromatik aminlardan turli kimyoviy birikmalarni sintez qilishda katta istiqbollarni ochadi. Diazoniy 
tuzlarining o‘zgarish reaksiyalarini ikkiga bo‘lish mumkin: azot ajralish bilan boruvchi reaksiyalar va 
azot ajralmaydigan reaksiyalar. 
Azot ajralish bilan boruvchi reaksiyalar 
1. Diazoniy tuzlari eritmasini kislotali muhitda qizdirilganda azot ajralib chiqib fenollar hosil 
bo‘ladi: 
[ArN
2
]OSO
3
H + H
2
O
ArOH + N
2
+ H
2
SO
4
Bunda diazobirikmaning sulfat kislota bilan hosil qilgan tuzidan foydalanish maqsadga muvofiq. 
Buning sababi, boshqa kislotalar bilan qo‘shimcha reaksiyalar borishi mumkin. 
2. Diazoniy tuzlarini kaliy yodid bilan qo‘shib qizdirilganda diazoguruhi yod bilan almashadi. 
[ArN
2
] Cl + KJ
–
+
ArJ + N
2
+ KCl
3. Diazoguruhning boshqa qoldiqlar bilan almashinishi katalizatorlar ishtirokida boradi. 
Katalizator sifatida kukun holidagi mis yoki uning tuzlari ishlatiladi. Mis tuzlari ishtirokida diazoniy 
tuzlari quyidagicha parchalanadilar: 
ArN
2
Cl
ArN
2
+ Cl
Cu
2
Cl
2
.
.
ArN
2
.
ArN
2
+ N
2
.
Ar + Cl
.
ArCl
.
Diazoguruhni boshqa qoldiqlarga almashinishiga misollar keltiramiz: 
C
6
H
5
N
2
Cl + KBr
Cu
2
Cl
2
C
6
H
5
Br + KCl + N
2
C
6
H
5
N
2
Cl + 1/3K
3
[Cu(CH
4
)]Br
C
6
H
5
CN + KCl + 1/3CuCN + N
2
C
6
H
5
N
2
Cl + KSCN
CuSCN
C
6
H
5
SCN + KCl + N
2
C
6
H
5
N
2
Cl + Na
2
AsO
3
C
6
H
5
AsO
3
Na + NaCl + N
2
4. Diazoniy tuzlari simob, qalay xloridlari bilan reaksiyaga kirishib, metallorganik birikmalarni 
hosil qiladilar: 

---

374
C
6
H
5
N
2
Cl + HgCl
2
+ 2Cu
C
6
H
5
HgCl + Cu
2
Cl
2
+ N
2
2C
6
H
5
N
2
Cl + SnCl
4
+ 2Sn
(C
6
H
5
)
2
SnCl
2
+ 2SnCl
2
+ 2N
2
5. Diazoniy tuzlari qaytarilganda diazoguruhi vodorod bilan almashinadi. Qaytaruvchi sifatida 
fosfat kislota, chumoli aldegidi yoki spirtlardan foydalanish mumkin: 
[ArN
2
] OSO
3
H + H
3
PO
2
+ H
2
O
ArH + N
2
+ H
2
SO
4
+ H
3
PO
3
Qaytarishni chumoli aldegidning ishqordagi eritmasi bilan olib borish mumkin: 
[ArN
2
] OSO
3
H + HCHO + 3NaOH
ArH + N
2
+ Na
2
SO
4
+ HCOONa + H
2
O
+
Diazoniy tuzlarining qaytarilish reaksiyasidan foydalanib, ayrim olinishi qiyin bo‘lgan 
birikmalarni sintez qilib olish mumkin: 
NH
2
+ 3Br
2
NH
2
Br
Br
Br
-3HBr
NaNO
2
+ H
2
SO
4
N
2
SO
3
H
Br
Br
Br
+ H
3
PO
2
Br
Br
Br
Qaytaruvchi sifatida ayrim hollarda alifatik spirtlardan foydalanish mumkin. Bunda oxirgi 
mahsulot sifatida aromatik uglevodorod yoki oddiy efir hosil bo‘lishi mumkin: 
[ArN
2
] Cl + CH
3
CH
2
OH
ArN OC
2
H
5
+ N
2
+ HCl
+
+
ArH + N
2
+ CH
3
CHO + HCl
ArN
2
OSO
3
H + CH
3
OH
ArOCH
3
+ N
2
+ H
2