314
ArCHO
HCHO
(CH
3
)
3
CHO
ArCOAr
ArCOR
3
α
-vodorodlar yoq
OH
–
reaksiya bormaydi
Quyida asos katalizatorligida amalga oshuvchi aldol
kondensatlanish mexanizmi
atsetaldegid misolida berilgan.
1-bosqich
2-bosqich
3-bosqich
CH
3
– C – H + OH
–
O
H
2
O + [CH
2
CHO]
–
I
[CH
2
CHO]
–
CH
3
– C – H +
O
CH
3
C – CH
2
CHO
H
O
–
CH
3
C – CH
2
CHO + H
2
O
H
O
–
CH
3
C – CH
2
CHO + OH
–
H
OH
II
III
Gidroksil-ioni atsetaldegiddagi α-uglerod-atomining vodorodini tortib oladi (1-bosqich),
va I-karbanion hosil bo’ladi, u o’z navbatida karbonil guruhi uglerodiga xujum qiladi, bunda II
ion hosil bo’ladi. II ion (alkogolyat) suv molekulasidan protonni tortib oladi (3-bosqich) va
gidroksil-ionini hosil qiladi. Shunday qilib, gidroksil-ionining
vazifasi nukleofil reagent
hisoblanuvchi karbanion hosil qilishdan iborat.
Aldol kondensatlanishda karbonil guruhi ikki vazifani bajaradi. U nafaqat to’yinmagan
guruh (birikish reaktsiyasi amalga oshuvchi 2-bosqich), balki α-vodorodiga kislota xususiyatini
beruvchi (buning natijasida karbanion hosil bo’ladi, 1-bosqich) reagent bo’lib xizmat qiladi.
Aldol kondensatlanish mahsulotlarini degidratatsiyasi
β-oksialdegidlar va β-oksikislotalar (aldol kondensatlanish natijasida hosil bo’luvchi)
oson degidratlanadi: natijada α- va β-uglerod atomlari orasida qo’shbog’
saqlovchi birikmalar
hosil bo’ladi. Masalan:
CH
3
C – CH
2
C = O
H
OH
H
aldol
suyul. HCl, qizdirish
CH
3
C = C – C = O + H
2
O
H
H
H
kroton aldegid
CH
3
C
CH
3
– C – C – CH
3
O
H
diaseton
H
OH
J
2
(Lyuis kislotasi), haydash
CH
3
C
CH
3
= C – C – CH
3
+ H
2
O
O
H
diaseton
Eliminirlanish reaktsiyasi kabi uning yo’nalishi ham hosil bo’luvchi alkenning
barqarorligi bilan bog’liq.
Uglerod-uglerod qo’shbog’ arenlar bilan tutash holatda bo’lgan alkenlar molekulasi o’ta
barqaror bo’ladi.
315
– C – CH
3
O
+ H
3
C – C –
O
NaOC
2
H
5
– C – C – C –
OH H
H
O
- H
2
O
O
– C = C – C –
H
1,3-difenil-2-buten-1-on
Aldol kondensatlanishdan turli sintezlarda foydalanish. α, β-To’yinmagan
aldegid va
ketonlarni katalitik gidrirlash to’yingan spirtlar hosil bo’lishi bilan tugaydi, bunda vodorodning
birikishi ikkala qo’shbog’ bo’yicha (S=S va S=O) kuzatiladi.
Aldol kondensatlanishni amalga oshirishdan maqsad to’yingan spirtlar olish bilan bog’liq
bo’lib, n-butilspirti va 2-etil-1-geksanol sanoatda quyidagi ketma-ketliklar orqali sintez qilinadi:
2 CH
3
CHO
OH
–
CH
3
CH(OH)CH
2
CHO
- H
2
O
CH
3
CH=CHCHO
H
2
, Ni
CH
3
CH
2
CH
2
CHO
asetaldegid
n-butil spirti
CH
3
CH
2
CH
2
CHO
OH
–
CH
3
CH
2
CH
2
CH(OH)CHCHO
- H
2
O
H
2
, Ni
2-etil-1-geksanol
C
2
H
5
CH
3
CH
2
CH
2
CH=CHCHO
C
2
H
5
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
CHCH
2
OH
C
2
H
5
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
OH
Cu, 250
o
S
n-butil spirti
n-moy aldegidi
Aldol kondensatlanish orqali to’yinmagan spirtlar ham olish mumkin, faqatgina karbonil
guruhi bo’yicha qaytarish amalga oshiriladi,
С
=
С
bog’
esa saqlab qolinadi; bunday
qaytaruvchilardan biri natriy borgidrindir.
RCH = CH – C – R
′
O
α
β
NaBH
4
H
+
RCH = CH – CH – R
′
OH
α
,
β
-to’yinmagan
karbonilli birikma
to’yinmagan spirt
To’qnash aldol kondensatlanish.
Ikki turli karbonilli
birikmalarning aldol
kondensatlanishi to’qnash aldol kondensatlanish deyiladi, bu jarayonda to’rt xil birikmalar hosil
bo’lishi mumkin.
Bunday sintezni sanoat miqyosida amalga oshirish maqsadli, chunki har bir komponentni
alohida ajratish imkoniyati bor.
316
– C – H
O
CH
3
CHO, 20
o
S
CH
3
COCH
3
, 100
o
S
CH
3
COC
6
H
5
, 20
o
S
– CH = CH – CHO
– CH = CH – CO – CH
3
– CH = CH – CO –
TO’QNASH
ALDOL
KONDENSATLANISHLAR
Mos sharoitlar yaratilganda to’qnash aldol kondensatlanish orqali individual
mahsulotlarni yuqori unum bilan olish mumkin. Buning uchun reagentlardan biri α-vodorod
atomiga ega bo’lmasligi kerak va shu sababli ham o’z-o’zi bilan
kondensatlanishi mahsuloti
hosil qilmaydi (masalan, aromatik aldegid yoki formaldegid). Bunday reagent katalizator bilan
aralashtiriladi va bu aralashmaga sekin asta karbonilli komponent (α-vodorodli) qo’shiladi.
Bunda reaktsion muxitda ionlashuvchi karbonilli birikmaning kontsentratsiyasi nazorat qilinadi
va undan hosil bo’luvchi karbanion deyarli to’lig’icha yuqori kontsentratsiyada bo’lgan
karbonilli birikma bilan ta’sirlashadi.
Perkin kondensatlanish. Angidridlarning birikishi.
Kislota angidridlari aromatik al-
degidlarga asoslar ishtirokida birikadi va α, β-to’yinmagan kislotalar hosil qiladi. Bu
reaktsiya
Perkin kondensatlanish deb ataladi va aldol kondensatlanish bilan o’xshash. Asos sifatida karbon
kislotaning natriyli tuzidan foydalaniladi. Perkin kondensatlanish aromatik aldegidlar uchun hos
bo’lib, ular (aldol tipida) o’zaro kondensatlana olmaydi.
Birikish shunday amalga oshadiki, angidridning α-uglerod
atomi aromatik aldegidning
karbonil guruhi uglerodi bilan bog’lanadi. Reaktsion aralashmada hosil bo’luvchi β-oksiangidrid
ikki kimyoviy o’zgarishga uchrashi mumkin: suv ajratish va angidridning gidrolizi:
– C = O
benzaldegid
H
CH
3
– C
O
O
CH
2
– C
O
+
H
CH
3
COONa, 175
o
S
– C = C – COOH + CH
3
COOH
3-fenilpropen kislota
H H
sirka angidrid
– CH – CH
2
– C
Do'stlaringiz bilan baham: 
