Mavzu iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lishi kerak va u ahamiyatli bo‘lishi
kerak.
Amaliy tadqiqotning har qanday mavzusi xalq xo‘jaligida iqtisodiy samara
berishi kerak. Bu eng muhim talablardan biridir.
Nazariy tadqiqotlarni ishlab chiqishda iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lish
talabi, uning ahamiyatli bo‘lishi talabiga yo‘l berishi mumkin.
Mavzuning bosh
mezoni sifatida ahamiyatlilik asosan mamlakat ilm-fani obro‘sini aniqlaydigan yoki
amaliy tadqiqotlarning asosi bo‘ladigan yoki ijtimoiy va ishlab chiqarish
munosabatlarini takomillashtiradigan va boshqa ilmiy tadqiqotlarda amalga oshadi
Mavzu ilmiy guruh yo‘nalishiga mos kelishi kerak
.
An’anaga ko‘ra har bir
tadqiqot jamoasi o‘z yo‘nalishiga, malakasi va vakolatiga ega.
Mavzuning muhim xarakteristikasi
- uning
amalga oshirilishi mumkinligi
yoki amaliyotga tadbiq etilishi
. Mavzuni rejalashtirilgan vaqt ichida uni tugatish
imkoniyatlari va mijozning ishlab chiqarish muhitida joriy etilishi baholanadi.
Yuqoridagi talablar (mezon) mavzuni keng
qamrovli baholash imkonini
beradi va uning tadqiqot tashkiloti uchun mosligini belgilaydi.
Biroq, ilmiy va texnologiyalarning tez rivojlanishida ishlab chiqilayotgan
mavzularning, ayniqsa, uzoq muddatlilariniki, dolzarbligi va samaradorligi ayrim
vaqtlarda yomon tomonga o‘zgarishi, shuningdek, ilmiy tadqiqot ishlarining qiymati
oshishi mumkin. SHuning uchun mavzularni tanlashda juda muhim mezon bo‘lib,
ularning
istiqbolliligi va barqarorligi
hisoblanadi.
Har qanday ilmiy tadqiqot mavzu tanlangandan
keyin ilmiy-texnik
axborotlarni puxta o‘rganishdan boshlanadi.
Axborotlarni qidirish, qayta ishlash va tahlil qilishdan maqsad – mavzu
bo‘yicha holatni har tomonlama yoritish, (agar zarur bo‘lsa) uni aniqlashtirish, ilmiy
tadqiqot maqsad va vazifalarini asoslash.
Original shaklida bo‘ladimi, tarjima qilingan holda bo‘ladimi nashr etilgan
turli adabiyotlar manbalarni o‘rganishga e’tibor qaratish lozim. Xorijiy axborotni
tahlil qilish tadqiqot mavzusining takrorlanishini oldini oladi.
Bu tadqiqotchining
bitta yoki ikkita chet tilini bilishini talab etadi.
Original yoki malakali tarjima qilingan axborotlar bilan shaxsan
tanishmasdan turib, boshqa mualliflarning horijiy adabiyotlarni tahliliga asoslanish
tavsiya etilmaydi, chunki har bir muallif adabiyotlarni o‘z tadqiqot mavzusi nuqtai
nazaridan o‘rganadi. Mavzu bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ma’lumotlardan tashqari,
turdosh mutaxassisliklar bo‘yicha ham asosiy adabiyotlarni o‘rganish kerak.
Masalan, transport vositalariga profilaktik xizmat ko‘rsatish rejimlariga
bag‘ishlangan mavzuni ishlab chiqish jarayonida, temir yo‘l, aviatsiya va boshqa
turdagi transportlar uchun ishlab chiqilgan profilaktik xizmat ko‘rsatish rejimlari
bo‘yicha adabiyotlarni o‘rganish zarur.
Bu mavzuga yaqin fanlar sikli bilan yaqindan
tanishish muhim ahamiyatga
ega bo‘lib, ularni tahlili mavzuning ayrim masalalarini yechish uchun foydali
bo‘lishi mumkin. Misol uchun, transport vositalariga profilaktik xizmat ko‘rsatish
rejimlarini ishlab chiqishda fizika (qattiq jism fizikasi, suyuqlik, gazlar va bug‘lar
diffuziyasi va hokazo), amaliy mexanika (yuklanishlar, kuchlanishlar va
deformatsiyalanishlarni tahlili) masalari bilan tanishish foydalidir.
Axborot materiallarini har tomonlama tahlil qilish uchun avtomobil-yo‘llar
universitetlari va fakultetlarida, avtotransport sohasining tarmoq ilmiy-tadqiqot
institutlarida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar mavzusi bilan tanishish zarur. Ushbu
tashkilotlarning arxiv materiallarini qayta ishlash jarayonida
mavzu uchun zarur
bo‘lgan materiallarni ajratib yozish kerak, bunda hisobotlar soni, yili, mavzusi,
ijrochilari ko‘rsatib o‘tiladi.
Axborotni yig‘ish va tahlil qilish bosqichida loyihalash muassasalariga,
ayniqsa, sohaning yirik korxonalariga amaliy tashriflar foydali bo‘ladi. Bunday
tashriflarda
tadqiqot
mavzusi
ishlab
chiqish
sharoitida
qanchalik
o‘rganilayotganligini, mavzuni qaysi jihatlari e’tiborga
olish kerakligi, qanday
masalalar dastlabki amaliy qiziqish uyg‘otishini aniqlash imkonini beradi. Ilmiy
tadqiqot mavzusi bo‘yicha ishlab chiqarish kollektivining fikrini olish maqsadga
muvofiq.
Adabiyot, arxiv, ishlab chiqarish va boshqa ma’lumotlarni yig‘ish va ularning
umumlashtirishdan so‘ng, bu haqda sohaning yirik olimlari fikrini bilish foydalidir.
Ular mavzuni ishlab chiqishda va to‘planayotgan ma’lumotlarning miqdorini
(hajmini) aniqlashda muhim yordam berishi mumkin.
SHunday qilib, mavzu ustida ishlaydigan tadqiqotchi turli xil ma’lumotlarni
to‘playdi. Mavzu nomiga va ilmiy ahamiyatiga qarab, axborotning hajmi 100-200
tagacha yoki undan ko‘p bo‘lishi mumkin.
Ushbu ma’lumotni samarali tahlil qilish uchun uni hisobga olish, qayta ishlash
va tahlil qilish usullarini bilish kerak.
Taqdim etilgan ma’lumotni hisobga olish uchun
ularning bibliografiyasi
tuziladi. Bibliografiya - turli xil axborot hujjatlarining ro‘yxati bo‘lib, quyidagi
o‘ziga xos ma’lumotlarni ko‘rsatadi: muallifning familiyasi, ismi va sharifi,
manbaning nomi, nashr joyi, nashriyoti, nashr qilingan yili, manbaning sahifadagi
hajmi. Misol uchun: Nesvitskiy Ya.I. Avtomobillarni texnik ekspluatatsiyasi. - K.:
Viщa shk., 1971. – 342 b.
Bibliografik ro‘yxati muallifning familiyasi bo‘yicha alifbo tartibida (kerakli
ma’lumotlarni izlashni tezlashtirish uchun) tuziladi. Axborot ustida ishlash uni
o‘rganish va eslab qolishga qaratiladi.
Ularni nafaqat tushunish, balki ma’lum
vaqtgacha ushbu matnni eslab qolish kerak. Har bir ilmiy xodim eslab qolish
san’atini egallagan bo‘lishi kerak.
Eslab qolishning turli usullari mavjud.
