Zarralar fizikasi

n - ± p +
p —>n + J3+; e щ я
—
> n
1 
1 1
1
1
1
1 1
1
----- ^ — —
----- ^ — — 
----1-------
у
—
2 
2
2
2
2
2
2 - 2
2
Beta-yemirilishda spektming uzluksizligi 1931-yilda Shvetsariyalik
V.Pauli p -yemirilishda b-zarradan tashqari yana bir zarra chaqishligi va
yemirilsh energiyasi bu. ikki zaira o'rtasida taqsirolanishmi bashorat qildi.
p -yemirilishda chiquvchi ikkinchi zarra zaryadsiz Z = 0 bo‘t|shif tinch
holat massasi noli bo‘lishi, chunki P “ spektming maksimum energiyasi p -
yemirilish energiyasiga aynan teng, spini l/2 yoki 3/2, magnitmomenti 
ham nol yoki nolga yaqin, ta’isialashuv kesimi 
a -
Ю-44 sm2 bo*lishi 
lozim. Bu zarraga neytrm o deb nom berildi.
Neytrino zaryadsiz, massasiz zaira boMgani uchun buzarrani qayd qilib, 
tutib bo‘lmaydi.
Neytrino uchun muhitda erkin yugurish masofasi
89

---

I ш —
ч
—
^
— ЯГ"—
i n
----
у = 1022 sm = Ю11 km
n o
10" 
sm
-10 
sm
Yadro suyuqligida
I
= — = —~-----r - — it
— Y = l06sm = l0km ,
n o
10J 
sm
3 -10 
sm
Neytrinoning tinch holat massasi qiymati b-spektrga ko‘ra, hisoblanadi. 
Neytrino massasi va P-spektr maksimum energiyalari farqiga teng. Tajriba 
natijalari neytrino massasining yuqori chegarasi mn< 35 eV bo‘lib, elektron 
massasidan 15000 marotaba kichik ekanligini ko‘rsatadi.
Ko‘pgina laboratoriyalardagi keyingi o'lchashlar neytrinoning massasi 
14 < 
mv < 46
eV chegarada ekanligini ko‘rsatadi.
Beta-yemirilishda neytrino borligini tasdiqlovchi tajribalami o‘tkazishni 
A .I.A lixanov (1904 — 1970) va A .I.A lixanyan (1908 — 1978)
( j B e
+
e
—>\ L i
+
v ) 7Be
ning 
ek
qamrash jarayonida neytrinoning 
Li
yadrosiga bergan tepkisini o'lchashni tavsiya etdi. Bu yemirilishda yemirilish 
energiyasi
£ = [ м йй( > ) - м йй( 3
71 г-)]с2 =
= [7 ,0 1 9 1 6 -7 ,01824]931,4M ?F = 0,864M eF.
Yemirilish energiyasi Ep = 0,864 MeV, demak, p +-yemirilish energetik 
jihatdan mumkin emas, faqat elektron qamrash bo‘lishi mumkin. Neytrino 
massasi p -spektrga ko‘ra, aniqlansa, bor yoki yo‘qligi impulsga ko‘ra, 
aniqlanadi.
Demak, ТЗе elektron qamrash jarayonida neytrino chiqadi va hosila yadro 
7Li
ga tepki beradi. Impuls saqlanish qonuniga ko'ra, neytrinoning 
7Li
ga 
beradigan impulsi quyidagicha:
Р ^ \ Р и \ = ^ 2 М и -Ти .
Hosila yadro 
1Li
ning olgan kinetik energiyasi
90

---

т,
*з
И
Е; 
_ щ ш т ш ш п
= Р У У г .
# Щ ,
2Ми 
2Мас-
ш
/
2-1 -93\MeV
Agar 
lie
vemirilishdagi 
1Li
tcpki cnergiyaga ega bo‘lib, tepki energiyasi
57,3 eV atrofida boisa, P -yemirilishda neytrino borligi tasdiqlanadi, aks
holda neytrino gipotezasi noto‘g‘ri.
Bu tajribani 1942-yili amerikalik olim Allen o‘tkazdi va 
1Li
ning tepki
energiyasi 
TCU)r Ш
(56,6±1,0) 
eV
ekanligini aniqladi. Bu bilan P -
yemirilishda P -zarradan tashqari neytrino ham chiqini tajribadatasdiqladi.
Bevosita neytrinoni qayd qilishlik katta quvvatga ega bo‘lgan yadro 
reaktorlari yaratilgandan keyin amalga oshirildi. Og‘ir yadrolarda neytronlar
protonlarga nisbatan ortiq bo‘ladi, bu yadrolar ketma-ket P -yemirilib turg‘un 
holatga o‘ta boradi. Har bir yemirilish aktida antineytrino ham chiqadi. Og‘ir 
yadrolar har bir bo‘linish aktiga 5
— - 6
antineytrino to‘g‘ri keladi.
AQSHlik Reynis (1918) va Kouen (1919) 1953 — 1954-yillarda 
antineytrinoni bevosita qayd etishdi. Ularbeta-yemirilishda neytrino paydo 
bo‘lsa, teskari jarayon ham bo‘lishi kerak deb
reaksiyadan foydalandilar. (3.7.1) reaksiya bo‘lishi uchun antineytrino 
energiyasi 1,8 
MeV
dan katta bo‘lishi kerak, chunki и+ё+ lar p-massasidan 
shunchaga katta.
Qurilma 
N
va 
N.
bak nishonlar bilan ajratilgan uchta D (, 
D0,
D,-bak 
detektorlardan tuzilgan (3.8-rasm). 
Nt
va 
N2
bak-nishon qalinligi 7 
sm
dan 
CdCl2
tuzi eritmasi bilan aralashtirilgan suv, Z)]5 
D2,
£>3-detektorlar 
(1,9-1,3-0,6 
m)
suyuq ssintillyatorlardan iborat.
Ssintillyatsion suyuqlik hajmi 150 ta fotoelektron ko‘paytirgich yordamida 
kuzatiladi. Qurilmani tashqi neytron va gamma-fotonlardan saqlash uchun 
sistema ko‘rg‘oshinli parafin qutichaga joylashtirilgan va po‘lat qoplama 
bilan berkitilib, yer ostiga chuqurlikka tushirilgan.
(3.7.1)
H

---

А
м
d
2
T ajriba q u y id ag ich a o ‘tg an . A n tin ey trin o m anbayi s ifa tid a
sekundiga 
1018 — 1019 ta anitneytrino oqimini beradigan yadro 
reaktori xizm at qilgan. B ak-nishonga kelib tushgan antineytrino
nishon protoni bilan