Pedagogikasi


  M .Carrop.Узбек удумлари.  Т.:  «Фан»,  1993.  140-б.(кискартириб олинган.)



Download 3,59 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/107
Sana29.12.2021
Hajmi3,59 Mb.
#80238
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   107
Bog'liq
Xalq pedagogikasi.Mutalipova M.J

25  M .Carrop.Узбек удумлари.  Т.:  «Фан»,  1993.  140-б.(кискартириб олинган.)
60


K o ii b   turganim izdek,  xalq  tom onidan  yaratilgan  va  katta  ijtimoiy 
aham iyatga  ega  boMgan  urf-odatlar,  an ’analar,  bayram   va  m arosim lar 
o ‘zbek  xalqining  madaniy  m erosida  katta  o'rinni  egallaydi,  ijtimoiy  va 
shaxsiy  hayotning  barcha  tom onlarini  qam rab  oladi,  kishilar  o'rtasidagi 
m unosabatlarning turli jihatlari  va shakllarida nam oyon boMadi.
X alqim izning bunday  madaniy  merosi  bilan  faxrlanishim iz,  qadimiy 
urf-odatlarim iz,  an ’ana  va  udum larim izni  bilishim iz,  ehtiyot  qilishim iz 
va  yosh  avlodga  yetkazishim iz  bizning  insoniy  burchim iz  va  bugungi 
kunning dolzarb m asalasidir.
Xalq  o'yinlari  o ‘zining  qadim iyligi  bilan  ibtidoiy  davrga  borib 
taqaladi  va  insoniyatning  shakllanishi  va  rivojlanishida  muhim  o ‘rin 
egallaydi.  Eng  qadim iy  davrdan  boshlab  inson  hayotida  term achilik, 
ovchilik,  chorvachilik,  dehqonchilikka  oid  o ‘yin-raqslar  shakllana 
boshlagan.  Bu  o 'y in lar  faqatgina  chaqqonlik  n a sh q i  b o ‘lib  qolm asdan, 
balki  o 'z  zam onasiga  mos odam larni  tarbiyalash  maktabi  ham  boMgan.
Term achilik  davrida  mohir terim chilarning  harakatli  o ‘yinlari  paydo 
boMgan.  O vchilik  bilan  shug‘ullana boshlangach,  «ov o ‘yinlari»  yuzaga 
kelgan,  bu  o ‘yinlar  yoshlarni  ov  qilishga  o ‘rgatgan.  Ovchilik  negizida 
chorvachilik  shakllangach,  kattalarning  chorva  boqishiga  oid  muhim 
m ehnat  jarayonlari  bolalar  tom onidan  o ‘yin  shaklida  takrorlanib 
turilgan.  D ehqonchilik  bilan  bog‘liq  «M ehnat  o ‘yinlari»  bahorgi  va 
kuzgi  m arosim   bayramlarni  yuzaga  keltirdi.  Shu  tariqa  har  bir  tarixiy 
davr  o ‘z  o ‘yinlarini  yaratib,  o ‘z  davri  kishisini  tarbiyalashda  muhim 
o ‘rin tutgan, yashash  uchun  zarur boMgan sifatlarni  shakllantirgan,  ularni 
har tom onlam a -  m a’naviy,  aqliy, jism oniy  rivojlantirgan.
Sharq  allom alari  -   Firdavsiy,  Beruniy,  ibn  Sino,  M ahmud 
Q oshg‘ariy,  Kaykovus,  A lisher  Navoiy,  Bobur  o ‘yinlar  xalq  hayotining 
m uhim   qismi  boMganligini  ta ’kidlaydilar.  Xususan,  Firdavsiy  -  shoh 
o ‘yinIari,  Beruniy  qadimgi  xalq  o ‘yinlari,  ibn  Sino o ‘yinning shifobaxsh 
xususiyatlari,  M ahm ud  Q oshg‘ariy  turkiy  xalqlarga  oid  k o ‘plab  o ‘yin 
turlarining  bayoni,  K aykovus  o ‘yinlarda  qatnashish  odobi,  Alisher 
N avoiy  pahlavonlik  o ‘yinlari,  Bobur  o ‘yinlam ing  zavq-shavqi  haqida 
ajoyib fikrlar bildirganlar.
0 ‘yinlam ing  mazmuni  va  shakli  tabiiy  sharoit,  m ehnat  faoliyati, 
ijtim oiy  axloqiy  m unosabatlardan  kelib  chiqqan.  Qadim da  «QiJich 
jangi»,  «Tuya  poygasi»,  «Otliqlar  poygasi»,  «Tuya  jangi»  kabi 
m usobaqa -  o ‘yinlar boMganligi  m a’lum.
X alq  og ‘zaki  ijodida,  jum ladan,  dostonlarda  yoshlarni  jism oniy 
chiniqtirishga,  barkamol  boMishiga  xos  qadriyatlar  k o ‘plab  uchraydi.
61


X ususan,  «A lpom ish»  dostonida  ota-bobolarim izning  bola  jism onan 
so g ‘lom  b o 'lish ig a  katta  e ’tibor  bilan  qaralganligi,  A lpom ishning  yetti 
yoshida  o g ‘ir  yoyni  ko ‘tarib  otishi  unga  yoshlikdan  jism oniy  tarbiya 
berilganidan  dalolat  beradi.  Y oshlar  qadim dan  o ‘zining  jasurligi  va 
topqirligini  el  oldida  nam oyish  etib,  sinovdan  o ‘tgan.  A lpom ish  ham  
aql-zakovati,  kuch-qudratini  k o ‘rsatib  to 'q so n   alpning  eng  zo ‘ri 
K o ‘kaldoshni  m ag ‘lub  etadi  va  yor  vasliga  yetadi.  Lekin  A lpom ish  bir 
zum da  pahlavon  b o ‘lib  qolm agan,  albatta.  Pahlavonlik  shohsupasiga  uni 
bolaligidan  m erganlik,  olishish,  nayza  otish,  qilichbozlik,  chavandozlik, 
kurash kabi  m usobaqa -  o ‘yinlarini  o ‘ynagani  sabab  bo ‘lgan.
M .M urodov  o ‘zbek  xalqining  boy  o ‘yin  m erosini  quyidagi 
guruhlarga b o ‘lib o ‘rg a n a d i:26
1.  Tabiiy -m a v s u m iy  o ‘yinlar.
2.  Hududiy  va turli joylarga xos  o ‘yinlar.
3.  Turli  yoshlarga xos  o'yinlar.
4.  Turli jinsdagilar o 'yinlari.
5.  M ash g‘ulot,  m ehnat faoliyati  bilan  bog‘liq  bo ‘lgan o ‘yinlar.
6.  V oqeaband o ‘yinlar.
7.  H arakatli  o'yinlar.
8.  Turli  vositali  o ‘yinlar.
9.  H ayvonlar ishtirokida o ‘tadigan o ‘yinlar.
Tabiiy  -   m avsum iy  o ‘yinlar  har  bir  faslda  o ‘ziga  xos  b o ‘lgan. 
B ahorda  «Tolbargak»,  «Y om g‘ir  y o g ‘adi»,  «Oq  terakm i  -   k o ‘k  terak» 
o ‘yinlari,  yozda «Suvda  quvlashm achoq»,  «Tez suzish»,  «A rqon  o ‘yin», 
«Tosh 
o ‘yin» 
kabilar, 
kuzda 
«Danak, 
«Y o ng ‘oq 
o ‘yinlari», 
« A rg'im choq  uchish»,  «O shiq»,  «Tosh  o ‘yinlari»;  qishda  qor  yoqqanda 
yaxm alak  uchishgan,  «Q orxat»,  «Q orbo‘ron»  o ‘yinlari  odatga  kirgan. 
Q attiq  sovuq  paytlarda  sandal  atrofida  y ig ‘ilib  «Tez  ayt»,  «Topishm oq 
top»,  «Kim   aytish»  kabi  o ‘yinlar o ‘ynalgan.
Hududiy  va  turli  jo y larg a  xos  o ‘yinlar  orasida  m a’lum  farqlar 
bo ‘lgan.  Qishloq  o 'yinlari  keng  dalalarda,  shahar  o ‘yinlari  kichik 
m aydonlarda o ‘tgan.  U yda  «Sandal  o ‘yin»,  boshqotirm a -  s o ‘z o'yinlari; 
hovlida  -   «Tosh  o ‘yinlari»,  «Arqon»,  «B ekinm achoq»,  «Chizm a» 
o ‘yinlar;  m aydonlarda  -   «tortishm achoq»;  b o g ‘da  -   « Y ong‘oq», 
«Danak»  o ‘yinlari;  suvda -  «Suv ostida k o ‘p turish»,  «Q uvlashm achoq» 
o'yinlari;  havoda -  « A rg‘im choq uchish»;  osm onda -  «Varrak» o 'y in lari 
o ‘ynalgan.
20 Mypo/ioB  3TH0MaaaHH>rr.  T.:  AaojiaT.  2003.  76-78-6.
62


K arvonsaroy,  choyxona,  m ehm onxonalarning  o ‘z  o ‘yinlari  bo'lgan. 
K arvon  y o ‘llarida  uzoq  y o ‘l  yurgan  y o ‘lovchilar  oyog‘ini  yozish 
m aqsadida arqon  sakraganlar.
Turli  yoshlarga  xos  o ‘yinlar  bolaning  chaqaloqligidan  boshlanadi. 
C haqaloq  y ig ‘lamasligi  uchun  unga  ovunchoq  -   o ‘yinchoq  berishadi  va 
uni  ovutadigan  o ‘yinlarga  jalb   etishadi.  Sal  ulg‘aygach,  o 'g ‘il  bolalar 
ovga  chiqish,  urush-urush  o ‘yinlarini,  qizlar  xola-xola,  bola  boqish, 
m ehm on  kutish  kabi  o ‘yinlarni  o ‘ynaydilar.  Turli jinsdagilar  o ‘yinlarida 
qizaloqlar  q o ‘g ‘irchoq  o ‘ynasalar,  o ‘g ‘il  bolalar  ish  va  urush  qurollariga 
o ‘xshash o ‘yinchoqlarni  o ‘ynashgan.
M ehnat  faoliyati  bilan  b o g ‘liq  o ‘yinlarda  term achilik,  ovchilik, 
chorvachilik,  dehqonchilik,  hunarm andchilik  va  boshqa  m ehnat turlariga 
oid  o ‘yinlar o ‘ynalgan.
Harakatli  o ‘yinlar  bir  kishili,  ikki  kishili,  guruh  b o ‘lib  yoki  jam oa 
h o 'lib   o ‘ynaladigan  o 'y in lar  kiradi.  Bu  o ‘yinlar  m aqsadga erishish  hissi- 
ni  shakllantiradi,  inoqlik,  o ‘rtoqlik,  birdamlik xislatlarini tarbiyalaydi.
Turli  vositali  o ‘yinlar  q o ‘g ‘irchoq,  tosh,  tayoq,  to ‘p,  y o n g ‘oq 
yordam ida  yoki  so‘z,  q o ‘shiq,  raqs  vositasida  o ‘ynalgan.  0 ‘yin 
vositalariga  k o ‘ra  o ‘yinga  nom  berilgan.  Y og‘och  ot,  jundan  to ‘p 
tayyorlash  jarayoni  bolalarda  m ehnatsevarlikni  rivojlantirgan.  Bolalar 
o ‘yinlarida  m ahalliy  aholining  kasb-hunar  m ashg‘ulotlari  o ‘z  ifodasini 
topganligi  bois  o ‘yinchoqlarda  uy-ro‘zg ‘or  buyumlari,  qishloq  x o ‘jaligi 
asboblari,  idish-tovoqlar  aks  etgan.  «...  Har  qaysi  g o ‘dak  ilk  bor  olamni 
o ‘z  atrofidagi  ashyo  va  buyum lar,  jum ladan,  o ‘yinchoqlar  orqali 
anglashini  inobatga  oladigan  bo ‘lsak,  ulam ing  inson  tarbiyasidagi  o ‘rni 
beqiyos  ekanligi  ayon  b o ‘ladi.  0 ‘yinchoqlar  obrazi  bolaning  m urg‘ak 
tasavvuriga  bamisoli  toshga  o ‘yilgan  naqshdek  m uhrlanib,  uning  ongida 
bir  um r  saqlanib  qoladi.  G o ‘dakning  ulg‘ayib,  kasb  tanlashi,  kelajakda 
qanday  y o ‘ldan  borishi,  o ‘zining  hayot tarzini  qanday  axloqiy-m a’naviy 
asoslarga  qurishi  ham,  hech  shubhasiz,  uning  bolalikda  qanday 
o ‘yinchoqlar bilan oshno b o ‘lib o ‘sgani  bilan  belgilanadi».27
D arhaqiqat,  yoshlarga  bolalikdan  g o ‘zal  odob-axloq  fazilatlarini 
singdirish  m aqsadida  o ‘yinchoqlardan  muhim   tarbiya  vositasi  sifatida 
foydalanish  o ‘rinlidir. 

Download 3,59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish