Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olish va ulardan foydalanish samaradorligi tahlili

tahlildagi o’rni 
Material 
xarajatlarga sarf 
me’yori va baho 
o’zgarishi 
ta’sirining tahlili 
Materiallarni 
sotib olish va 
saqlash bilan 
bog’liq 
xarajatlarni 
boshqarish tahlili 
Materiallardan 
samarali 
foydalanish tahlili 
Ishlab chiqarish 
zaxiralari bilan 
ta’minlanganlik 
tahlili 

---

12 
maqsad hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralariiga bo’lgan talab mustaqil 
ravishda korxona tomonidan rejalashtiriladi. O’zbekiston Respublikasining 
“Korxonalar to’g’risida”gi Qonunining 22-moddasi birinchi bandida bu xususda 
shunday deyiladi: “Korxona bozor talablarini, ehtimol tutilgan sheriklarning 
imkoniyatlarini o’rganish, narx-navoning o’zgarishi to’g’risidagi axborot 
asosida o’z ishlab chiqarishining ta’minotini, bozorlarda (tovarlar, xizmatlar, 
moliya bozorlarida) monopoliyaga qarshi qonunlarning talablarini nazarda 
tutgan holda bevosita yoki vositachi orqali oldi-sotdini, mahsulot sotishni va o’z 
ishlab chiqarishining ta’minotini mustaqil amalga oshiradi”. 
Ishlab chiqarish zahiralariidan samarali foydalanish natijasida ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarning o’rtacha xarajatlari yoki tannarxlari pasayadi. 
Buning natijasida korxonalarning sof foydasi ortadi. Shuning bilan birgalikda 
ishlab chiqarish zahiralariidan o’rindoshlik bilan foydalanish oqibatida ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlaring sifatlari yaxshilanadi, xizmat qilish muddatlari 
esa ko’payadi. Shu nuqtai-nazardan xo’jalikning ishlab chiqarish zahiralari 
bilan ta’minlanishi va ulardan foydalanish darajasini uzluksiz ravishda tahlil 
qilib turish va ularasosida mavjud imkoniyatlarni aniqlash hamda ularni jalb 
qilish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish katta ahamiyatga egadir. 
Mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi, tannarxning pasayishi, 
foyda va rentabellikning oshishi, korxonani moddiy resurslar bilan belgilangan 
assortimenti va sifati bo’yicha ta’minlanishiga bog’liq. Shuning uchun sanoat 
korxonalari o’z ishlab chiqarishini bir me’yorda samarali rivojlanishini 
ta’minlash mao’sadida uzoq muddatga mo’ljallangan biznes-rejalariga 
asoslangan holda ishlab chiqarish zahiralarii bilan ta’minlashga alohida e’tibor 
beradilar. Chunki hozirgi paytda ishlab chiqarish zahiralariini yo’qligi yoki o’z 
vaqtida olib kelinmaganligi sababli sanoat korxonalarining ishlab chiqarish 
faoliyati turib qolmoqda. 
Korxonalarning moddiy resurslar bilan o’z vaqtida, zaruriy miqdorlarda, 
belgilangan sifatda hamda bir maromda ta’minlanishi shu bilan birgalikda 
ulardan ratsional foydalanish pirovardida uning iqtisodiy rivojlanishi va taraqqiy 

---

13 
etishi uchun har tamonlama ta’sir etadi. Korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish 
hajmlarining oshishi o’z navbatida moddiy resurslardan foydalanish ko’lamining 
ham kengayishiga olib keladi. Shuning uchun moddiy resurslardan tejab tergab 
foydalanish muhim masalalardan biri hisoblanadi. 
Mehnat predmetlaridan to’liq va samarali foydalanishni ta’minlash uchun 
hozirgi davrda zamonaviy yangi texnikalardan to’g’ri foydalanish, shuningdek, 
samarali texnologiyalarni ishlab chiqarishga tezkorlik bilan tatbiq etishni taqozo 
etadi. Chunki, ular yordamida ishlab chiqarish zahiralarii ishlab chiqarishga sarf 
qilinishi, tejalishi ta’minlanadi. Shuning bilan birgalikda ishlab chiqarishni 
turlicha shakllarini, asosiy e’tiborni nodavlat mulkchiligiga asoslangan 
korxonalarni barpo etish va rivojlantirishga qaratish maqsadga muvofiqdir. 
Sababi, ularda mulkka egalik qilish hissiyoti doimo yuqori darajada bo’ladi. 
Darhaqiqat, nodavlat mulkchiligiga asoslangan korxonalarda ishlab chiqarish 
zahiralarii ularning mulki hisoblanadi. Undan imkoniyat doirasida samarali 
foydalanishga katta e’tibor beriladi. Ishlab chiqarish zahiralaridan samarali 
foydalanishni yo’lga qo’yishda iqtisodiy tahlilning ahamiyati kattadir. 
Korxonada ishlab chiqarish zahiralaridan qay darajada foydalanilayotganligini 
tahlil etish natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga sarflanayotgan 
xarajatlarini tejash maqsadida foydalanilmay qolgan ichki imkoniyatlarni topish 
mumkin. Buning uchun esa, ishlab chiqarish zahiralarining holati va ulardan 
foydalanish tahlilining o’tkazilish ketma-ketligini har bir korxona o’zining tahlil 
o’tkazish maqsadidan kelib chiqib belgilashi kerak. Demak ishlab chiqarish 
zahiralarini tahlili asosan korxonaning ular bilan qanchalik ta’minlanganligi, 
ularni sotib olish va saqlash bilan bog’liq xarajatlarni to’g’ri boshqarish va 
ulardan samarali foydalanish yo’llariga hamda mahsulot tannarxida materiallar 
miqdorini ular sifatiga ta’sir etmagan holda kamaytirishga e’tibor beriladi. 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalarning ishlab chiqarish 
zahiralaridan samarali foydalanish tahlilining eng asosiy vazifalari bo’lib 
quyidagilar hisoblanadi: 
-
korxonalarning zaruriy moddiy resurslari bilan ta’minlanganlik darajasini 

---

14 
aniqlash; 
-
ishlab chiqarish zahiralarini korxonaga etkazib berish hajmini, 
kompleksliligini, sifatliligini, sortliligini hamda maromiyligining darajasini 
belgilash; 
-
ishlab chiqarish zahiralarini etkazib berish borasida korxonalararo 
tuziladigan shartnomalarning o’z vaqtida tuzilganligini aniqlash; 
-
moddiy-texnika ta’minoti belgilangan rejasining haqiqatga mosligini 
tekshirish; 
-
transport-tayyorlov xarajatlarini hisoblash; 
-
ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish ko’rsatkichlarini 
aniqlash va ularni mahsulot hajmiga hamda uning tannarxiga ta’sirini miqdor 
jixatdan hisoblash; 
-
muhim samaradorlik ko’rsatkichlari va ularning o’zgarishini omilli tahlil 
qilish; 
-
ishlab chiqarish zahiralari aylanuvchanligini o’rganish; 
-
ishlab chiqarish zahiralariga baho berishda foydalanilmay qolgan ichki 
imkoniyatlarini aniqlash, tahlil etish va boshqalar. 
Har bir korxona ishlab chiqarish uchun zarur ishlab chiqarish zahiralarini 
tashkil qiladi va uni rejali ravishda to’ldirib boradi. Sanoatda ishlab chiqarish 
hajmining o’sib borishi bilan ishlab chiqarish zahiralarining saqlanishini 
ratsional tashkil etish va ulardan unumli foydalanishni to’la ta’minlash muhim 
ahamiyatga egadir. Bu vazifalarning hal etilishida har bir xo’jalikda zarur 
nazorat ishlarini omilkorlik bilan tashkil qilish orqali erishish mumkin. 
Tahlil uchun zaruriy ma’lumotlar korxona moddiy texnika ta’minoti rejasi, 
xom ashyo va materiallar bo’yicha tuzilgan shartnoma hamda moddiy resurslar 
mavjudligi 
va 
ulardan 
foydalanishning statistik 
hisobotidan olinadi. 
Korxonalarda mehnat predmetlaridan foydalanishni tahlil etishda ularni 
sarflanishi bo’yicha o’rnatilgan me’yoriy ma’lumotlardan ham foydalanish 
maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, ishlab chiqarish zahiralaridan samarali 
foydalanish tahlilining ma’lumot manbalari sifatida dastavval, balansning 

---

15 
Materiallardan samarali 
foydalanish darajasiga 
baho berish 
Yakuniy xulosalarga kelib, korxona ishlab 
chiqarish zaxiralari holati va ulardan samarali 
foydalanish tahlili bo’yicha takliflar berish 
Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi ishlab 
chiqarish zaxiralari bilan bog’liq bo’lgan 
omillarni aniqlash 
«Ishlab chiqarish zahiralari» (150-satr), «Tugallanmagan ishlab chiqarish (160- 
satr)», «Tayyor mahsulot» (170-satr), «Tovarlar» (180-satr) moddalari, Bosh 
daftar, jurnal-orderlar va boshqa hisob registrlari ma’lumotlari hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish zahiralariidan samarali foydalanishga Respublikamiz 
hukumati tomonidan ham doimo alohida e’tibor qaratilmoqda. Ular qabul 
qilingan normativ hujjatlarda o’z aksini topgan. Masalan, «O’zbekiston 
Respublikasida korxonalar to’g’risida»gi, «Tadbirkorlik to’g’risida»gi, «Mulkni 
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida»gi va boshqa 
Qonunlarda, Farmonlarda va Qarorlarda o’z aksini topgan. 
Odatda ishlab chiqarish zahiralari bo’yicha korxonalar faoliyatini tahlil 
qilish davrida ma’lumotlar manbai yig’iladi. Ushbu ma’lumotlarning 
to’g’riligiga ishonch hosil qilish maqsadida ma’lumotlar to’g’riligi tekshiriladi. 
Tahlil uchun yig’ilgan ma’lumotlarni tekshirish ikki usulda olib boriladi: 
-
Yuzaki tekshirish; 
-
Mazmun jihatdan tekshirish. 
Quyidagi 3-chizmadan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish zahiralarini
tahlili asosan korxonaning ular bilan qanchalik ta’minlanganligi, ularni sotib 
olish va saqlash bilan bog’liq xarajatlarni to’g’ri boshqarish va ulardan samarali 
foydalanish yo’llariga hamda mahsulot tannarxida materiallar miqdorini ular 
sifatiga ta’sir etmagan holda kamaytirishga e’tibor beriladi. 
Materiallar bilan 
ta’minlanganlik 
darajasini tekshirish 
Materiallarni sotib olish 
va saqlash bilan bog’liq 
xarajatlarni aniqlash