Qarshi kurashning

Diniy ekstremizm: tarix va voqelik. 
Ekstremistik qarashlarni barcha 
diniy ta ’limotlar doirasida uchratish mumkin. Masalan, mutaxassislar 
katolik cherkovining erkin fikr yurituvchi, hukm ron feodal-katolik 
c h erk o v i a q id a la rin i rad etu v c h i k ishilar — p apa h o k im iy ati 
dushmanlarini ta ’qib qilish uchun XIII asrda tuzilgan va minglab 
odam larning qurbon bo ‘lishiga olib kelgan inkvizitsiya faoliyatini
58

---

ekstremizmning o‘ziga xos ko‘rinishi sifatida baholaydilar. Shunday ekan, 
ekstremizmni faqat muayyan din bilan bog'lash mutlaqo asossizdir. 
Xususan, islom dini, turmush tarzi va qadriyatlar majmui sifatida hech 
qachon ekstremistik tuzilmalarning go‘yoki, din va musulmon jamoasi 
ravnaqi yo'lida amalga oshirayotgan terrorchilik xurujlarining asosiy sababi 
sifatida qaralishi mumkin emas.
Islom shiorlaridan tanlab foydalanadigan, dinning asl mohiyatini 
buzib talqin qiladigan ekstremistik tuzilm alar xuddi yuqoridagi kabi 
go'yoki, keng xalq ommasi bilan uzviy birlik mavjudligini ko‘rsatish, 
aslida esa jamiyatda tartibsizlik va parokandalikni yuzaga keltirish uchun 
mablag‘ yig‘ish, asosiy tahdid manbai sifatida odam lar ongu shuurini 
egallash, jamiyatda beqarorlik keltirib chiqarish orqali hokimiyatga eri- 
shishdek ehtiyojlarini qondirish maqsadini ko‘zlaydilar.
Shunisi diqqatga sazovorki, ekstremistik ruhdagi tuzilmalarning hech 
biri biror bir shaklda o ‘zlari jar solayotgan, o ‘zlari «intilayotgan» jamiyat 
qurilishi modelini taklif etolmaydi.
Kommunizm, xalifalik - «umumiy farovonlik va sog'lom mutano- 
siblik jam iyati» oliy m aqsad deb ko ‘rsatilgan holda, q o ‘rquv va 
buzg‘unchilik ularga erishish yo‘li sifatida taklif etiladi. Bu esa, o ‘z 
vaqtida m ashhur bo‘lgan, Rossiya va Yevropada uzoq yillar davomida 
buzg‘unchilik yo‘lida terrorchilik usullarini qo‘llab kelgan tuzilmalar 
faoliyatini oziqlantirib kelgan anarxizm g'oyalari bilan hamohanglik 
kasb etadi.
Hozirgi davrda ko'plab ekstremistik uyushmalar va aqidaparastlar turli 
dinlar, shujum ladan, xristianlik, islom, yahudiylik dinlari ta’limotidan 
foydalanmoqdalar. Shu bilan birga, diniy ritorika ularga ko‘zda tutilayotgan 
jamiyatning aniq shaklu shamoyilini taqdim etmagan holda (bu ular 
uchun xuddi anarxistlar kabi unchalik ahamiyatga ega emas) xayoliy 
jam iyat haqidagi tasaw urlardan foydalanish imkonini beradi. Bunda 
eng muhimi tartibsizlik va beqarorlikni keltirib chiqarishdir. Unga eri­
shish esa, o ‘ziga xos eng umumiy maqsadni tashkil etadi, deyish 
mumkin.
N oqonuniy qurol-yarog1 savdosi va narkobiznes hisobidan katta 
mablag‘lar to ‘planayotgan, musulmon dunyosida shakllangan o ‘ziga 
xoslik tufayli yuzaga kelgan vaziyatda islomni shior qilib olgan ekstremizm 
va terrorizm xavfsizlikka asosiy tahdid sifatida birinchi o ‘ringa chiqdi.
Shuni ham tan olish kerakki, ommaviy axborot vositalarining 
rivoji va axborot omili ta’sirining kuchayishi bugungi kunda ekstremizm 
va terrorizmning hech narsa bilan olchab bo‘lmaydigan darajada ko‘zga 
tashlanadigan ijtimoiy hodisaga aylanishiga olib keldi. Qiyos uchun: 
narkobiznesdan keladigan foydaga va soxta inqilobiylikni q o ‘llab- 
quwatlashga qaratilgan sotsialistik tuzum yordamiga tayanib, XX asrning
59

---

70-yillarida lotinamerikalik ekstremistlar ko‘plab terrorchilik harakatla- 
rini sodir etgan bo‘lsalar ham, ommaviy axborot vositalarining o ‘sha 
paytdagi rivojlanganlik darajasi ularga global miqyosga chiqish imkonini 
bermagan edi. Bunday vaziyatda Lotin Amerikasi ekstremizmi mintaqaviy 
darajadan tashqariga chiqa olmagan.
Ekstremizm va terrorizm ommaviy axborot vositalari orqali yoritilmas 
ekan ko'zlangan «samarani» bermaydi. Shu m a’noda ular o ‘zaro 
bogMiqdir. Terrorchilik xuruji ommaviy axborot vositalarida qanchalik 
keng yoritilsa ushbu harakatni sodir etishdan kutiladigan natija shunchalik 
bevosita va yuqori bo ‘ladi. Bu esa, u yoki bu harakatni o ‘tkazishdan 
ko‘zlanadigan asosiy maqsad hisoblanadi. Axborot maydoni rivojlanib, 
tobora to ‘yinib borayotgan, am m o uni yetkazishda m azm unan ham, 
shaklan ham o ‘zibo‘larchilik ustuvorlik qilayotgan hozirgi davrda OAV 
ekstremizm va terrorizm qo‘lidagi kuchli qurolga aylanib qolmoqda. 
T o ‘g‘ri, hech bir OAV o‘z holicha terrorchilik xurujining «samarador- 
ligini» anglagan holda tashkil etadigan tizim hisoblanmaydi. Ammo 
aksariyat hollarda bunga ko‘maklashmoqda, deyish mumkin.
Shuni ta ’kidlash lozimki, tarixiy, diniy va milliy xususiyatlar 
aholining keng qatlamlari bilan muloqot tili va undagi o ‘ziga xos 
utg‘ularni tanlashda muhim o‘rinni egallaydi. Tabiiyki, Markaziy Osiyo 
mintaqasida kom munistik yoki nasroniylik emas, balki aynan islom 
shiorlaridan foydalaniladi.
Markaziy Osiyo mintaqasi o ‘z tarixida islom rivojiga hech qanday 
aqidaparastlik va jangarilik unsurlarini olib kirmagan. Aksincha, mintaqada 
islom dini yoyilgan vaqtdan to bugungi kungacha insonparvarlik va 
bag‘rikenglik an’anasi ustuvorbo‘lib kelmoqda. 0 ‘rta asrlarda Arab Sharqida 
ayrim sufiy birlashmalari jangovarlikni namoyon qilgan hamda inkvizitsiya 
va jazolash tuzilmalari vazifalarini bajargan vaqtda ham Markaziy Osiyo 
sufiyligida insonga muhabbat va bag‘rikenglik taig'ib qilinar edi.
Ayni paytda, barcha davrlarda u yoki bu etnik guruhga mansublik 
bog‘lovchi (birlashtiruvchi) unsur sifatida muayyan vazifani bajargani 
uchun ham Markaziy Osiyoda qaror topgan islom dini har qanday 
milliylikdan yuqori turishini (kosmopolitizmni) namoyon etganini 
ta ’kidlash zarur. Shuning uchun ham, XX asrning boshlaridagi arab 
m odernistlaridan farqli ravishda jad id lar undan yiroqlashib, o ‘z 
kuchlarini birinchi navbatda ham diniy, ham milliy ongni o ‘stirishga 
sarflagan edilar.
0 ‘rta asrlarda Markaziy Osiyodagi diniy bag‘rikenglik, insonparvar­
lik mayllari, fan va san’atning rivojlanishi Arab Sharqida qarshilikni 
keltirib chiqardi. Natijada X III-X IV asrlarda bugungi kunda terrorchilik 
tuzilm alarini shakllantirayotgan ekstrem istlar g ‘oyaviy jih a td a n
tayanayotgan aqidaparast salaflylik oqimi yuzaga keldi.
60

---

Ibn Taymiyya boshchiligidagi salafiylar Markaziy Osiyo mutafakkir, 
olim va ulam olarini «islom m ohiyatini soxtalashtirish»da ayblab, 
xalifalikni ideallashtirishga asoslangan qarashlar tizimini ishlab chiqdilar 
va jihodni unga erishishning asosiy vositasi sifatida e’lon qilib, o ‘z 
g‘oyalariga jangovarlik tusini berdilar. Markaziy Osiyoda shakllangan 
mayllar, o ‘sha davr arab muhitida ham o ‘z tarafdorlariga ega ediki, bu 
tabiiy ravishda, muayyan guruhlarning hokimiyatini zaiflashtirar edi. 
Shunday qilib, salafiylik ham hokimiyat uchun kurashning mahsuli 
edi. Shu tariqa, XVIII asrning birinchi yarmida M uhamm ad Abdul 
Vahhob salafiylik asosida Arabiston yarim orolida hokimiyat uchun 
kurash olib borishga moslashtirilgan yangi ta’limotni yaratdi.
Yangi davr Arab Sharqidagi mutaassib oqimlar dastlab salafiylik va 
vahhobiylikka asoslangan boisalar-da, keyinroq ulardan ham ilgarilab 
ketdilar. Bu tuzilmalarning g'oyaviy dasturi «ixvoniylik» va «jihod»ga 
asoslangan bo‘lib, ko‘p sonli jangarilik uyushmalariga g‘oyaviy ozuqa 
berib kelmoqda.
1928-yilda M isrning Ismoiliya shahridagi maktabda mudarrislik 
qilgan, sufiylikning xasafiya m aktabiga m ansub b o ‘lgan Hasan 
Abdurahmon al-Banno musulmon olamini tozalash va musulmon aholi 
yashaydigan mamlakatlar hududida islom davlatini qurishdek vazifalarni 
o ‘z oldiga qo ‘ygan «Musulmon birodarlar» uyushmasini tuzdi. Barcha 
musulmon va nomusulmon hukumatlarga qarshi jihod — yalpi urush 
e ’lon qilish ushbu maqsadga erishish yo‘li sifatida belgilangan edi. Al- 
Banno o'zining «Fannul-m out» (« 0 ‘lim san’ati») kitobida mavjud 
hukumatlarni yo‘q qilishga erishish yo‘llarini asoslab berdi va ilk marta 
o'zini o ‘zi qurbon qilish shaklida jangarilik amaliyotini tayyorlash va 
amalga oshirish bilan bog'liq faoliyatni oqlab fatvo berdi.
Harakatning yuzaga kelish shart-sharoitlari, tarixiy vaziyat va o ‘sha 
davrda M isrdagi siyosiy kuchlarning nisbatini o ‘rganish ko'plab 
tadqiqotchilarga unga mohiyatan terrorizmga asoslangan, trotskiycha 
uzluksiz inqilob g‘oyasiga amal qilgan Kom internning barqaror ta ’siri 
b o ig a n in i qayd etish im konini bergan edi. M usulm on Sharqida 
kom munistparast guruhlarni shakllantirish uchun sharoitning yetarli 
emasligi Kom intern faollarining ikki tartibda terror uslublarini targ'ib 
qilish, uni eksport qilish va islomiy tashkilotlarni o ‘zlarining siyosiy 
kurash usullari bilan qurollantirish orqali jamiyatni beqarorlashtirish- 
dek vazifani hal qilishga intilishlariga yo‘l ochdi. Ular bu yo‘lda muayyan 
muvaffaqiyatga erishdilar ham.
Bundan tashqari, fashistlar Germaniyasi emissarlari faolligi bilan 
bog‘liq qiziqarli m a ’lum otlar ham mavjud. 1940-yilda H asan al- 
B anno «M usulm on birodarlar»ning asosiy vazifasi terro rch ilik
hujum lari uyushtirish bo'lgan «maxfiy apparat»ni tuzadi. Shunisi
61

---

e ’tib o rg a m olikki, u to m o n id an uyushtirilgan ayrim jan g o v ar 
operatsiyalar fashistlar hom iylik qilgan «M asr al-Fatot» tashkiloti 
yordamida amalga oshirilgan. Shu yillarda «Musulmon birodarlar»ning 
Suriyadagi b o ‘Iinmasi ham jangarilarning shunga o ‘xshash tizim ini 
yaratdi. Ularning Suriyada o‘tkazgan jangovar amaliyotlari esa fashistlar 
hom iylik qilgan A ntuan Saade boshchiligidagi Suriya M illatchilik