Sultonmurod Olim, Sunnat Ahmedov, Rahmon Qo‘chqorov

XALQ OG ZAKIIJO D I
«KUNTUG MISH» DOSTONI
Xalq dostonlari har bir millatning m a’naviy qiyofasi, uning 
tarixi, qadriyatlarini m ukam m al aks ettiruvchi bamisoli oynadir. 
U larda har bir xalqning urf-odatlari, milliy o ‘ziga xosligi yaqqol 
ko ‘rinib turadi. D ostonchilik xalq og‘zaki ijodida qadimiy epik 
a n ’ana hisoblanadi. D ostonlar asosan do ‘m bira jo ‘rligida aytiladi 
va ijrochidan ham badihada, ham ijroda juda katta ijodiy m ahorat 
talab qiladi. Dostonning yana bir xususiyati, og‘izdan og‘izga o ‘tib 
avloddan avlodgacha yetib kelganidir. Bu o ‘z navbatida ustoz- 
shogirdlik a n ’analarining vujudga kelisliiga, natijada yirik doston- 
cliilik maktablarining paydo b o ‘lisliiga sabab b o ‘ldi. Folklorshunos 
olim T. Mirzayevning m a’lumotlariga ko ‘ra, XV—XVI asrlarda 
yirik dostonchilik m aktablari paydo b o ‘lgan, XIX—XX asrlar esa 
dostonchilik taraqqiyotida juda rivojlangan davr b o ‘lgan. XX asr 
boshlariga kelib baxshilarimiz ijodiy bisotida 150 dan ortiq xalq 
dostonlari b o ‘lgan. Bu dostonlam i Tilla kampir, Sulton kampir, 
Jolm on baxshi, B o‘ron shoir, Jum anbulbul, Josoq, Y o‘ldosh- 
bulbul, Y o ‘ldosh shoir, Suyar shoir kabi m ashhur baxshilar 
kuylaganlar. Keyinchalik ularning a n ’analari Ergash Jum anbulbul 
o ‘g‘li, Fozil Y o‘ldosh o ‘g‘li, P o ‘lkan, Islom shoir, Saidmurod 
Panoh o ‘g ‘li, Berdi baxshi, U m ir baxshi shoir, Bola baxshi ijodida 
davom ettirildi. B axshidan u yoki bu dosto n n i ijro etishda 
shunchaki voqea bayonini so‘zlab berish emas, balki uni do ‘mbira 
jo ‘rligida tinglovcliini rom etadigan darajada kuylab berish talab 
etilgan. D ostonchi baxshilar o ‘z san’atlarini tinglovchiga m a’qul 
qilish uchun turli usullarni qo ‘llaganlar (musiqiy qochirim lar, 
so‘z o ‘yinlari, dostonning eng qiziq joyida tanaffusli chekinishlar 
kabi). D oston aytish ko ‘p hollarda raqobat asosida kechgan. 
D ostongo‘ylik kechalarida bir necha baxshi ishtirok etib, o ‘z 
m ahoratlarini nam oyish etganlar, ijodiy bahs qilganlar.
XX asrning 50-yillarida xalq dostonlariga, shu jum ladan, 
«Alpomish» dostoniga ham bu asarlar m ehnatkash xalq manfaatini

---

emas, balki yuqori tabaqalar m anfaatini aks ettiradi, shuning 
uchun ularni omm alashtirish zararlidir, degan mafkuraviy ayblar 
qo ‘yildi. Lekin bir qator olimlar bu ayblovlarning xato ekanligini, 
m azkur dostonlar xalq badiiy tafakkuri, dunyoqarashi, turm ush 
tarzi, boy tilini aks ettiruvchi bebaho xazina ekanligini isbotlab 
berishdi va shu tariqa adabiy-milliy merosimizning m uhim qismini 
g‘oyaviy tazyiqlardan asrab qolishdi.
D ostonchilik a n ’anasi hozirgi kunda ham mavjud. Biroq endi 
kuylash, ijro, tinglovchilar bilan m uloqot tarzining zamonaviylik 
kasb etayotganligini ko‘ramiz. Dostonchilik fan va texnika asrida 
birm uncha o ‘zgarishlarga uchradi. Bugungi kun baxshilari o ‘z 
asarlarini konsert zallarida, katta-katta anjumanlarda, televideniye- 
da ijro etmoqdalar. Yurtim izda dostonchilikni rivojlantirishga va 
uning ijrochilari — baxshilar faoliyatini rag‘batlantirishga katta 
e ’tibor berilm oqda. 2000-yilda «Alpomish» dostonining ming 
yilligini jah o n miqyosida nishonlanishi va hatto « 0 ‘zbekistonda 
xizmat ko ‘rsatgan xalq baxshisi» unvonining ta ’sis etilishi (2000- 
yil 14-mart) buning isbotidir.
Qadrli o ‘quvcliilar, Siz 7-sinf adabiyot darslaridan o ‘zbek xalq 
dostonlari, ularning go‘zal nam unalari b o ‘lm ish «G o‘ro ‘g‘li», 
«Alpomish», «Ravshan» dostonlari haqida tasawurga ega bo ‘lgansiz. 
8-sinfda esa yana bir ajoyib asar — «Kuntug‘mish» dostoni bilan 
tanishasiz. Ushbu doston o‘zining qiziqarli voqealarga boyligi, o‘ynoqi, 
ravon tili, nafisligi bilan o ‘quvchi va tinglovchini lol qoldiradi.
Dostonning yozib olingan va ijro etilgan variantlari juda ко‘p. 
Darhaqiqat, «Kuntug‘mish» dostoni o ‘zbekxalq dostonlari orasida 
g‘oyaviy-badiiy jihatdan yetuk asarlardan biridir. Uning xilma-xil 
ko‘rinishdagi variantlari ko‘pligining boisi shundaki, ilgari baxshi- 
laming iste’dodiga, ushbu dostonni qanday aytishiga qarab baho 
berilgan, natijada barcha baxshilarimiz «Kuntug‘mish» dostonini 
to la o ‘zlashtirishga intilganlar. Dostonning Ergash Jumanbulbul 
o ‘g ‘li, Bekmurod Jo ‘raboy o ‘g‘li, N urm on Abduvoy o‘g‘li, Egam- 
berdi Ollamuroddan yozib olingan variantlari mavjud. Q o‘lingizdagi 
darslikda esa m ashhur baxshi bobom iz Ergash Jum anbulbul 
o ‘g ‘lidan yozib olingan nusxasi keltirilgan. Dostonning qisqacha 
mazm uni quyidagicha: N o ‘g ‘ay yurtida Avliyoyi Qoraxon ismli, 
Qiliclixon laqabli podsho b o ‘lib, K untug‘mish uning yolg‘iz o ‘g ‘li 
b o ‘ladi. K untug‘m ish o ‘n to ‘rt yoshga t o ‘lguncha ilm -h u n ar 
o ‘rganadi, kasb-kamolot hosil qiladi. 0 ‘n to ‘rt yoshdan keyin esa

---

qilichbozlik, m iltiq otish, nayzabozlik, k o ‘pkari chopish kabi 
sipohilik hunarlarini o ‘rganadi, xullas, h ar tom onlam a komil 
shahzoda b o ‘lib yetishadi. Shahri Zangar degan shahaming Buvra- 
xon degan podshosi b o ‘lib, uning Shoir va Toliir ismli vazirlari bor 
edi. Vazirlar bir-birlari bilan juda inoq edilar, ular: «Bizlarga farzand 
bersa, o‘g‘il b o ‘lsa qo‘lqanot b o ‘lsin, qiz b o ‘lsa d o ‘st b o ‘lsin», deya 
niyat qilar edilar. Kunlardan bir kuni Shoir vaziming xotini qiz 
ko‘radi. Toliir vazir oilasida o ‘g‘il tug‘iladi. Qizning otini Xolbeka, 
o ‘g‘ilning otini Xolmo‘m in qo‘yishadi. Lekin