Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

3-мавзу: Биология фанини ўқитишнинг фаол методлари. 
Режа: 
1. 
Ўқитишнинг интерфаол методлари. 
2. 
Муаммоли изланиш методлари. 
3. 
Ўқитишнинг мантиқий методлари. 
4. 
Мустақил ишлаш методлари. 
5. 
Ўқитишда ўқувчиларнинг фаолиятини рағбатлантириш ва асослаш 
методлари. 
6. 
Ўқитишдаги назорат ва ўз-ўзини назорат методлари. 
 
Таянч иборалар:
интерфаоллик, фаол методлар, интерфаол методлар, 
муаммоли изланиш, мантиқий методлар, мустақил ишлаш, ўқитишни 

---

58 
рағбатлантириш ва асослаш методлари, ўқитишдаги назорат ва ўз-ўзини 
назорат
 
методлари. 
3.1.
 
Ўқитишнинг интерфаол методлари. 
Маълумки, таълим жараѐни ўқувчиларнинг билим олиш, кўникма ва 
малакаларни эгаллаш, уларнинг илмий дунѐқараши, ижодий изланишларини 
ривожлантириш мақсадига йўғрилган ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ўзаро 
ҳамкорлиги саналади, бошқача айтганда, таълим мазмунининг ўқитиш 
методлари ѐрдамида ўзлаштирилишига эришишдир. Метод сўзи умумий 
маънода муайян мақсадга эришиш усулидир. Ўқитиш методлари том маънода 
ўқитувчининг билимларни ўқувчилар онгига етказиш ва айни пайтда уларни 
ўқувчилар томонидан ўзлаштириб олиш усулидир.
Дидактикада ўқитиш методлари қуйидаги методологик ва назарий 
қоидаларга асосан таърифланади: ўқитиш методи ўқитиш жараѐнининг ўзига 
хос педагогик шароитда объектив реалликни билиш методларининг ифодаси 
саналади, яъни ўқитиш методлари ѐрдамида ўқувчиларнинг билиш фаолияти 
ташкил этилади ва бошқарилади. 
Ўқитиш 
методлари 
ўқувчиларни 
ўқитиш, 
тарбиялаш 
ва 
ривожлантириш мақсадида қўлланилади. Бу уларнинг асосий функциялари 
саналади, шунингдек, мазкур методларнинг ундовчи, рағбатлантирувчи, 
уюштирувчи ва назорат қилувчи функциялари ҳам мавжуд. 
Ўқитиш методлари ягона таълим жараѐнининг иккита субъекти бўлган 
ўқитувчининг педагогик ва ўқувчиларнинг ўқув-билиш фаолиятини 
уйғунлаштирувчи, ҳамкорлигини таъминловчи фаолият усулидир. 
Биологияни ўқитиш давомида танланган ўқитиш методлари биологик 
билимларни ва кўникмаларни эгаллашни таъминлаши керак. Биологиянинг 
кўпгина мавзулари амалий характерда бўлиб, уларни фаолият орқали ҳал 
қилишни талаб қилади. Ўқувчилар диққатини назарий билимларни ўрганишга ва 
мақсадни арзирли натижаларни қўлга киритишга қаратиш керак, шунингдек, 
ўқувчилардан муҳим назарий билимларни эгаллаш билан бир қаторда ўз устида 

---

59 
мустақил ишлашлари ҳам зарурлиги талаб этилади. Назарий билимларни 
эшитиб ўрганиш орқали эгаллаш хотира учун маълум қийинчиликларни 
туғдиради ва яна ўз-ўзини бошқариш жараёнини бузади. Шу сабабли, ўз-ўзини 
бошқаришни ва дарс давомида ўқитишни ўзида жамлаган ўқитиш 
методларидан фойдаланиш жуда муҳим. Амалий методларни қўллашнинг 
ижобий натижалари шундаки, улар ўқувчиларни танқидий ўйлашга, 
режалаштиришга, саволларга жавоб топишга, баҳслашишга ва ечим топишга 
руҳлантиради.
Далага саёҳат ва дала ишлари каби дала машғулотлари ўқувчида
амалий ва шахсий билим кўникмаларини ривожлантиради, фанга қизиқишини 
орттиради. Дала машғулотлари ўқувчининг табиатни ва атроф-муҳитни 
кузатишига шароит яратади, шунингдек, синф хонасида эгаллаган 
билимларини синашга, билимларини тажрибада қўллашга имкон беради, ўқувчи
билими ва хулқ-атворида ижобий натижаларни келтириб чиқаради
1
.
Интерфаол методлар фаол методларнинг замонавий кўриниши, деб ҳам 
қаралади. Фаол метод – ўқитувчи ва ўқувчи ўзаро ҳамкорлигининг шакли, 
бунда ўқувчи пассив тингловчи эмас, балки ўқитувчи билан бирдай фаолликка 
эга. Фаол методда ўқитувчи-ўқувчи муносабатлари демократик кўринишда 
бўлади. Агар ўқитувчи ўқитиш жараѐнида фаол методларни қўлласа, ўқувчи 
дарс жараѐнига қизиқади, унинг фаол иштирокчисига айланади. Ўқувчи тайѐр 
маълумотни эслаб қолишидан кўра, зарур бўлган хулосаларни мустақил 
равишда, баҳс, фикрлаш, амалий тажриба орқали ўзи чиқарса, фойдалироқ 
бўлади. Бундай йўл билан олинган билимлар ҳақиқатан ҳам кейинги 
ривожланишга асос ва фойда бўлади.
Биологияни ўқитишда фойдаланиладиган фаол методлар гуруҳига 
ўқитишнинг муаммоли-изланиш методлари, мантиқий методлар, мустақил 
ишлаш методлари, ўқувчилар фаолиятини рағбатлантириш ва асослаш 
методлари, назорат ва ўз-ўзини назорат қилиш методлари киради. 
1
Eila Jeronen , Irmeli Palmberg and Eija Yli-Panula. Teaching Methods in Biology Education and Sustainability 
Education Including Outdoor Education for Promoting Sustainability-A Literature Review. Basel, Switzerland, 2016. 
www.mdpi.com/journal/education. 

---

60 
Фаол 
методлар 
муаммоли 
вазиятларни 
вужудга 
келтириб, 
ўқувчиларнинг кичик гуруҳларида ҳамкорликда ишлаб, муаммони ҳал этиш, 
мураккаб саволларга жавоб топиш жараѐнида алоҳида объект, ҳодиса ва 
қонунларни таҳлил қилиш кўникмалари ва билимларни фаоллаштиришга 
асосланган фаол билиш фаолиятини тақозо этади. Шу сабабли, биологияни 
ўқитишда репродуктив методлар бўлган оғзаки баѐн, кўргазмали ва амалий 
методлар билан биргаликда муаммоли изланиш ва мантиқий методлардан 
фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Бунинг учун ўқитувчи мазкур 
методларнинг ўзига хос хусусиятлари, улар таркибига кирадиган методик 
услубларни тўғри англаши ва ўз ўрнида самарали фойдаланиш кўникмаларини 
эгаллаган бўлиши лозим.
―Интерфаол‖ сўзи (инглизча ―inter‖ - ўзаро, «act» - ҳаракат 
қилмоқ), ким биландир биргаликда ҳаракат қилиш, ҳамкорлик қилишни 
англатади. Интерфаол методлар деганда таълим олувчиларни фаоллаштирувчи 
ва мустақил фикрлашга ундовчи, таълим жараѐнининг марказида таълим 
олувчи бўлган методлар тушунилади. Дарс жараѐнида интерфаол методлар 
қўлланилганда, ўқувчилар ўқитувчи ва ўқувчилар билан ўзаро ҳамкорликда 
бўлади. Ўқитувчи дарс жараѐнини ташкил этиш ва ўқувчиларни қўйилган дарс 
мақсадларига эришишига йўналтирувчилик вазифасини бажаради. 
Ўқитишнинг интерфаол методи танқидий фикрлаш, мустақил ишлаш, вазият ва 
сабабларни таҳлил қилиш, қарор қабул қилиш қобилиятини ривожлантиришга 
ѐрдам беради.
Интерфаоллик деганда ўқувчининг ўқувчи билан ҳамкорликда ѐки 
компьютер билан мулоқоти ўзаро таъсир кўрсатиш режимида ишлаши 
тушунилади. Интерфаол ўқитиш, аввало, диалог тарзда ўқитиш, мулоқот 
жараѐнида барча иштирокчилар томонидан ҳамкорликда муаммоларни ҳал 
этилишидир. 
Ўқитишнинг интерфаол методларининг қуйидаги хусусиятлари 
мавжуд: 

---

61 
инсоннинг муҳим ҳаѐтий эҳтиѐжи бўлган мулоқот ўқитиш 
жараѐнининг барча босқичларида қўлланилади; 
ўқитиш жараѐнида ўқувчиларга ўз кучи, билими, иқтидорини намоѐн 
этишга тенг имкониятлар берилади; 
ўқувчиларнинг кичик гуруҳларда ҳамкорликда ишлашида ижтимоий-
психологик жиҳатдан қулай муҳит яратилиб, мулоқотда босқичма-босқич ва 
самарали иштирок этишга замин тайѐрланади; 
ўқувчилар мулоқотда фаол иштирок этишлари учун фақат 
эшитишлари етарли эмас, балки эшитганларини таҳлил қилиш, фикр юритиш, 
фикрларнинг асосли ва тушунарли бўлишига эришиш лозимлигини 
англайдилар; 
ўқувчилар билан ҳамкорликда, кичик гуруҳларда ишлаши орқали
қўйилган вазифаларни талаб даражасида бажариш, олинган натижаларни 
таҳлил қилиш, уларнинг тўғрилигини текшириб кўриш, тақдим этиш ва бошқа 
гуруҳлар томонидан эътироф этишларига эришишлари лозим. 
Интерфаол ўқитишнинг асосий моҳияти шундаки, ўқитиш жараѐнида 
барча ўқувчилар билиш жараѐнининг фаол иштирокчисига айланади, улар 
муҳокама этилаѐтган муаммоларни, воқеа ва ҳодисаларнинг ривожини 
тушунади, муаммоли вазиятларни англайди, уни ҳал этиш йўлларини излаб, энг 
мақбул вариантни тавсия этади. 
Ўқув материалини ўрганиш, муаммони ҳал этиш бўйича турли 
вариантдаги ечимни тавсия этишга асосланган билиш жараѐнида 
ўқувчиларнинг ҳамкорлиги ҳар бир ўқувчига, гуруҳ муваффақияти учун ўз 
улушини қўшишга, улар ўртасида фикр, ахборот ва тажриба алмашинувига 
замин тайѐрлайди. Ушбу ҳамкорлик самимий, қулай ижтимоий психологик, 
ўзаро ѐрдам муҳитида содир бўлганлиги учун, ўқувчилар нафақат янги 
билимларни ўзлаштирадилар, балки ўзининг билиш фаолиятларини 
ривожлантиради, уни юқори даражага кўтариб, ҳамкорликка киришишга имкон 
беради.

---

62 
Ўқитиш жараѐнида интерфаол усулларни қўллаш жараѐнида 
ўқувчиларнинг ўзаро мулоқотга киришишини ташкил этиш ва бошқаришни 
тақоза этади, бунда ўқувчилар ҳамкорликда изланиб умумий, шу билан бир 
қаторда ҳар бир ўқувчи учун аҳамиятга молик бўлган муаммони ҳал этишга 
киришиб улар ўртасида бир-бирини тушуниш, ҳамкорликда ишлаш ва 
ҳамжиҳатлик вужудга келади. 
Интерфаол усуллардан фойдаланилган дарсларда битта ўқувчининг 
устунлик қилиши, унинг ўз фикрини ўтказишига йўл қўйилмайди. 
Интерфаол усуллар қўлланилганида ўқувчилар танқидий фикр 
юритиш, ахборот манбалари ва вазиятни таҳлил қилиш, мураккаб муаммоли 
вазиятларни ҳал этиш, ўртоқларининг фикрини таҳлил қилиб, асосланган 
хулосалар чиқариш, мунозарада иштирок этиш, бошқа шахслар билан 
мулоқотга киришиш кўникмаларини эгаллайди. 
Шу сабабли, биологияни ўқитишда ўқитишнинг репродуктив 
методлари бўлган оғзаки баѐн, кўргазмали ва амалий методлар билан 
биргаликда муаммоли изланиш ва мантиқий методлардан фойдаланиш муҳим 
аҳамият касб этади. Бунинг учун ўқитувчи мазкур методларнинг ўзига хос 
хусусиятлари, улар таркибига кирадиган методик услубларни тўғри англаши ва 
ўз ўрнида самарали фойдаланиш кўникмаларини эгаллаган бўлиши лозим.