Eng yangi tarix

4-
§
. Ikkinchi jahon urushi arafasida AQSH
Ruzvelt prezidentligi davrida ichki siyosatning liberallashtirilganligi tashqi siyosatda ham aks
etdi. AQShning tashqi siyosati yanada moslashuvchan va haqqoniyroq bo‘lib qoldi. Yangi
ma’muriyatning tashqi siyosatdagi birinchi yirik ishi - 1933 yil noyabrida Sovet Ittifoqi bilan
diplomatik munosabatlar o‘rnatganligidir. Ikki mamlakat o‘rtasida munosabatlar meyorlashganligi
ularning iqtisodiy aloqalarini faollashtirdi. 1935 va 1937 yillarda AQSH bilan SSSR o‘rtasida ikki
mamlakatning o‘zaro foydali iqtisodiy munosabatlari rivojlanishiga imkon beruvchi savdo bitimlari
tuzildi.
1933 yili AQSH hukumati Lotin Amerikasi mamlakatlariga nisbatan «yaxshi
qo‘shnichilik» siyosatini e’lon qildi. F.Ruzvelt Gaitidan Amerika qo‘shinlarini chaqirib oldi. Kuba
bilan shartnoma tuzilib, AQShning intervensiya huquqi bekor qilindi. Lotin Amerikasi davlatlari
bilan ular uchun qulay savdo bitimlari tuzildi. Siyosatining yangi usullari tufayli AQSH Janubiy
Amerikadagi asosiy raqiblar – Angliya va Germaniyani tezda qisib qo‘yishga erishdi.
30-yillar o‘rtalarida AQShdagi hukmron doiralarning diqqat markazini Yevropa va
Uzoq Sharq siyosati muammolari egalladi. Bu masalalar bo‘yicha o‘tkir siyosiy kurash avj oldi.
Izolyatsionistlarning mavqei Amerikaning keng xalq doiralarida hukmron bo‘lgan urushga qarshi
kayfiyatlar, shuningdek, Demokratik partiyaning o‘zida «betaraflik-urushga qarshi vositachi»
shiorini ilgari suradigan kuchli senatorlar guruhi mavqei tufayli kuchaya bordi. Bu senatorlar guruhi
ko‘pgina holatlarda tashqi siyosat masalalari bo‘yicha muhim qarorlar qabul qilinishiga faol ta’sir
ko‘rsatishga muvaffaq bo‘ldi. 1935 yil avgustida ularning tazyiqi bilan betaraflik haqidagi qonun
qabul qilindi. Bu qonun Yevropa qit’asidagi urushayotgan mamlakatlarga qurol-aslaha va harbiy
materiallar yetkazilishini taqiqlardi. O‘sha yillarda Xitoy va Uzoq Sharq rayonlarida AQSH bilan
Yaponiya, Yevropa va Lotin Amerikasida AQSH bilan Angliya, AQSH bilan Germaniya o‘rtasidagi
ziddiyatlar kuchayib bormoqda edi. Tashqi savdo, kapital chiqarish va neft mahsuloti ishlab
chiqarish sohasida AQSH Angliyadan o‘zib ketdi, lekin jahon neft boyligining 75%i Angliya
nazoratida edi.
Ruzvelt 1937 yil 5 oktabr kuni Chikagoda so‘zlagan nutqida agressorlar atrofida
«karantin» o‘rnatishga chaqirdi. U fashistik davlatlarning bosqinchilik harakatlarini ham keskin
qoraladi. Shunday bo‘lsada, AQSH davlat departamenti rahbarlari Myunxen bitimidan mamnun
bo‘lib, u «yangi xalqaro tartib» o‘rnatadi, dedilar. Yirik monopolist Nudsen Gitlerni tabriklab
telegramma yubordi. Reaksion diplomat Bullit o‘zining bir maktubida Sharqda Germaniya bilan
Rossiya tezroq harbiy to‘qnashuvini istayotganligini bildirdi. Myunxen bitimidan keyin Germaniya
agressiyasining kengayishi va Yaponiya agressiyasini Xitoyning janubiy tomonlariga qaratilishi
AQSH hukmron doiralarini ancha tashvishga solib qo‘ydi.
1936 yil 26 iyul kuni AQSH Yaponiya bilan savdo shartnomasini bekor qildi. 1939
yil 4 noyabrda Ikkinchi jahon urushi boshlangandan so‘ng betaraflik haqidagi qonun qayta ko‘rib

---

46
chiqildi va bu Angliya hamda Fransiyaga AQShdan qurol-yarog‘ sotib olish imkonini berdi. AQSH
demokratik davlatlar tomonidagi o‘z holatini qat’iy belgiladi.
1941 yil 11 martda Kongress AQSH mudofaasi uchun hayotiy muhim hisoblangan qurol va
harbiy anjomlar qarzga (lend), yoki ijaraga (liz) berish uchun imkon yaratgan lend-liz haqidagi
qonunni qabul qildi. AQSH lend-liz bo‘yicha amalda Angliyaga, Sovet Ittifoqi va Xitoyga qurol
bilan katta yordam berdi. Imperialistik ziddiyatlarning kuchayib borishi sharoitida AQSH hukumati
Yaponiyaga diplomatik norozilik bildirdi. Amerika mahsulotlari uchun bozorlarni kengaytirishga
urindi. Iqtisodiy va harbiy tayyorgarlik yanada kuchaytirildi. Tashqi siyosat masalalari yuzasidan
AQShning hukmron lagerida munozara zo‘raydi. Agressor davlatlarning, xususan Germaniyaning
jahonda hukmronlik qilish uchun zo‘r berib kurashayotganini hisobga olib va buning AQSH
manfaatlariga xavfli ekanligini anglab prezident F.Ruzvelt 1939 yil martida «betaraflik» to‘g‘risidagi
qonunni qayta ko‘rib chiqishni taklif etdi. Bu masala kongressda qizg‘in ravishda muhokama qilindi.
Vakillar palatasida izolyatsionistlardan iborat ko‘pchilik (188 ovozga qarshi 200 ovoz bilan)
«betaraflik» to‘g‘risidagi qonunni o‘z kuchida qoldirdi. Bu bilan fashist agressorlari uchun qulay
sharoit saqlanib qoldi.