Tadqiqotlari

 
 
Farqlash usulining mohiyati shundaki, natija ko‘rsatkichiga omillar 
ta’sirini aniqlash uchun hisoblanayotgan omilning farqi olinib qolgan 
omillarning joylashish tartibiga qarab asos yoki hisobot davridagi miqdori 
olinadi. Masalan, natija ko‘rsatkichi (tovar oboroti) bilan unga ta’sir 
qiluvchi omillar: xodimlarning ro‘yxatdagi soni (X) va mehnat 
unumdorligi (MU) o‘rtasidagi bog‘lanish quyidagi ko‘rinishga ega 
bo‘ladi: 
T = X . MU 
Ushbu formuladagi omillarning ta’sirini farqlash usuli bilan aniqlaydigan 
bo‘lsak, birinchi omil, ya’ni xodimlarning ro‘yxatdagi sonining tovar 
oborotiga ta’sirini (

T
x
) hisoblash uchun shu omilning farqini (X
1
-X
0
) 
ikkinchi omil, ya’ni mehnat unumdorligining asos (reja) ko‘rsatkichiga 
(MU
0
) ko‘paytiriladi: 

 Tx = (X
1
- X
0
) . MU
0
 
Ikkinchi omil, ya’ni mehnat unumdorligining tovar oboroti hajmi 
o‘zgarishiga ta’sirini (

Tmu) topish uchun shu omilning farqi olinadi 
(MU
1
- MU
0
) birinchi omil - xodimlarning o‘rtacha yillik ro‘yxatdagi 
sonining hisobot davridagi miqdoriga (X
1
) ko‘paytiriladi: 

 Tmu = X
1
 . (MU
1
 - MU
0
) 
Shu ikki omilning ta’siri natijaning umumiy farqiga teng bo‘lishi lozim: 

 T =

Tx

Tmu
Integral usul 
 
 
Bu usul bir tomondan an’anaviy usullarga , ikkinchidan esa matematik 
usulga mansub takomillashgan usuldir. Natija ko‘rsatkichiga alohida 
omillar ta’sirini integral usuli bilan aniqlash farqlash, zanjirli almashtirish 
kabi usullarning takomillashgan shaklidir. Integral usulining ijobiy 
tomonidan biri shundan iboratki, agarda zanjirli almashtirish yoki farqlash 
usullarida omillar, ketma-ketligi o‘zgarsa, ularning natija o‘zgarishiga ta’sir 
har xil bo‘ladi. Bu usulda esa u yoki bu omilning ta’sirini hisoblashda 
ketma-ketlikka rioya qilishni talab qilmaydi. Omillarning ketma-ketligi 
o‘zgarishidan qat’iy nazar omillar ta’siri hamisha bir xil, eng muhimi 
to‘g‘ri topiladi. 
Integral usuli bilan bog‘liq hisoblar bir tarafdan matematik tahlil asoslarini 
bilishni talab qilsa, boshqa tomondan zanjirli almashtirish usuliga nisbatan 
hisoblarni bajarishni taqozo qiladi. Shu sababli bu usulning qo‘llanilishi 
EXM sharoitida yaxshi samara beradi. Natija ko‘rsatkichga omillar ta’sirini 
hisoblashning turli shakllari mavjud. Natijaga ikkita omil ta’sir qiladigan 
bo‘lsa, quyidagi bog‘liqlik bo‘ladi: