Тошкент – 002. 2 Тил ва нутқ

Билиб олинг. 
Тилнинг мавжуд барча воситалари ва улар имкониятларидан мақсадга 
мувофиқ тарзда ўринли, унумли фойдаланилган ҳолда тузилган нутқ маданий 
нутқдир. Нутқ маданияти эса ана шу тилни - алоқа-аралашув қуролини ишлатишга 
бўлган муносабатдир. Бу ноѐб қуролни ишлатишга бўлган муносабат қанчалик 
ѐмон бўлса, уни ишлатишга қанчалик бефарқлик билан қаралса, нутқнинг 
маданийлик даражаси ҳам шунчалик паст бўлади ва аксинча, муносабат қанчалик 
юқори бўлса, нутқ ҳам, ҳосила ҳам шунчалик маданий бўлади. 
Сўзловчи 
ѐки 
ѐзувчида 
тил 
имкониятларига 
муносабат, 
унинг 
ишлатилишидаги бошқа омиллар: тафаккур, онг, борлиқ, турли вазият ва ҳолатлар, 
мақсадга бўлган муносабат қанчалик юқори савияда бўлса, нутқ маданияти ҳам 
юқори савияда бўлади ва акс ҳолда, нутқ маданияти ҳам паст савияда бўлади. 
Нутқ маданияти тилни, унинг қонун-қоидаларини онгли идрок этиш, аниқ, 
равшан, ифодали нутқ туза олиш маҳорати, тилнинг ифодавий воситаларидан 
мазмун ва услубга кўра, нутқий вазиятга қараб, ўринли фойдалана билишдир. 
7-машқ. Нутқ одоби ҳақида шеърий мисраларни ўқинг, маъносини ўз сўзларингиз билан 
ѐзинг. Ажратилган сўзларнинг маъносини изоҳланг. 
Сўзни кўп сўзламай, сизлаб айт, оз-оз,
Туман сўз тугунин шу бир сўзда ѐз. 
Киши сўз туфайли бўлади малик, 

---

11 
11 
Ортиқ сўз бу бошни этади эгик. 
(Юсуф Хос Ҳожиб) 
¤чуктурма эрни тилин, бил, бу тил 
Башақ-турса, бутмас, бутар ўқ боши. 
Неким келса эрга тилитин келур, 
Бу тилтин ким эзгу, ким оқир бўлур. 
(Аҳмад Югнакий)
Сўзчи ҳолин боқма, боқ сўз ҳолини, 
Кўрма кам дер ани, кўргилким, не дер. 
Ким оз деди нуқта айшу ком ўлди анга,
Сўз қоидасида интизом ўлди анга. 
Ҳар кимки чучук сўз элга изҳор айлар, 
Ҳар нечаки ағѐр дурур ѐр айлар. 
Сўз қатиғи эл кўнглиға озор айлар, 
Юмшоғи кўнгулларни гирифтор айлар. 
(Алишер Навоий) 
Бор сўзни сўз санаб тебранмасин тил, 
Кўриб, ўйлаб сўзла керагини бил. 
(Сўфи Оллоѐр) 
10-топшириқ. Матнни ўқинг, сўнг адибнинг нутқ маданияти ҳақидаги фикрларини 
шарҳлаб, ижодий баѐн ѐзинг. 

---

12 
12 
Ҳар бир миллатнинг дунѐда борлиғин кўрсатадурган ойинаи ҳаѐти тил ва адабиѐтидур. 
Миллий тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдур... Зиғир ѐғи солуб, мошкичири каби 
қилуб, аралаш-қуралаш қилмак тилнинг руҳини бузадур. Боболаримизга етушғон ва яраган 
муқаддас тил ва адабиѐт бизга ҳеч камлик қилмас... 
Умумий миллий тилни сақламак ила баробар хусусий оғиз орасидаги тилни ҳам сақламак 
лозимдур. Чунки сўз инсоннинг даража ва камолини, илм ва фазлини ўлчаб кўрсатадурган 
тарозусидир. Ақл соҳиблари кишининг дилидаги фикр ва ниятини, илм ва қувватини, қадр ва 
қийматини сўзлаган сўзидан билурлар. «£уруқ сўз қулоққа ѐқмас», - демишлар. 
Агар сўз ақл ва ҳикматга мувофиқ бўлуб, ўзига ѐки эшитувчига бир фойда чиқарадурган 
бўлмаса, асарлари орасида ғўнғуллаб юрган қовоқари каби қуруқ ғўнғулламоқ фақат бош 
оғриғидан бошқа бир нарса эмасдур. Бошимизга келадурган қаттиғ кулфатларнинг кўпи 
юмшоқ тилимиздан келадур. Шунинг учун: «Кўп ўйла, оз сўйла»,-демишлар. 
Тилларнинг энг яхшиси сўзга уста тил, сўзларнинг энг яхшиси билиб, охирини ўйлаб 
сўйланган сўздур. (А.Авлоний. «Туркий гулистон ѐхуд ахлоқ»дан). 
11-топшириқ. Нутқ одоби тўғрисида айтилган ҳикмат ва мақолларни дафтарингизга 
ѐзинг ҳамда охирги иккитасининг маъносини изоҳлаб беринг. 
12-топшириқ. Алишер Навоийнинг «Муҳокамат ул-луғатайн» асарида таърифланган 
100та феълдан ҳозирги тилимизда маъносини йўқотмаган бешта сўзни танлаб гаплар 
тузинг. Бу феълларни адиб кўрсатган маънолари билан қиѐсланг ва фарқларини тушунтиринг.