Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Vodorodli yonish. Yonish reaksiyalari. 
Olovni inson tom onidan ongli 
ravishda ishJatilishi fan va texnikaning rivojlanishiga olib keldi.
Y onish jarayoni insonni qadim zam ondan beri qiziqtirib kelgan. XVI11 
asrga kelib “ flogiston” nazariyasi ro'yobga chiqib, bu nazariyaga asosan 
olov m oddalarning tarkibiy qismi bo 'lib, yonish jarayonida u yo'qoladi. 
L om onosov yonish jarayonini m oddalarning “havoning og‘ir m olekula­
la r” bilan o ‘zaro birikishi, deb t a ’kidladi. U m etallarni qizdirib, yonish 
jarayonida havoning katta roli borligini ta ’kidladi va flogiston nazariyasi 
(1756) hech qanday m a’noga ega emasligini ko'rsatdi. Bu ishlarni keyin- 
chalik Lovuazye (1773) tajribada ko'rsatib, flogiston nazariyasini butunlay 
barbod etdi.
Yonish mexanizmini qisqacha quyidagicha ta sa w u r etish m um kin: yer- 
dagi muhit ikki jarayonda: bir xil m olekulalarning parchalanishi va boshqa 
xil molekulalarning hosil bo'lishidan iborat. Yuqori haroratda atom lar o ‘zaro 
yonm a-yon turm aydi va issiqlik harakatida m olekulalar hosil b o ‘la olmaydi, 
past haroratlarda esa m olekulalar kristall holatda b o 'ladi va boshqacha 
o'zgarishlar bo'lm aydi. Energiya ajralib chiqishi yonish reaksiyasining negi- 
zida yotadi.
Radikallarning oksidlanishi reaksiyalarda ishtirok etishi yonish jaray o­
nida tez boradigan kimyoviy reaksiya bo'lib, bunda issiqlik va yorug'likning 
ajralib chiqishini tushuntirib beriladi.
T om m a’noda yonish bu m oddalarning kislorod bilan o 'z aro ta ’siridir. 
Misol sifatida benzinning havo kislorodi yordam ida yonishidan yangi m ole­
kulalar karbonat angidrid va suv hosil bo'ladi.
Yonish reaksiyasi uchun kerakli barcha sharoit va kom ponentlar m odda 
ichida bo'lsa, yonish jarayoni havo yordam isiz ham o 'tad i. Misol sifatida 
kislorod va vodoroddan iborat qaldiroq gaz ajrashm asini ko'rsatish m u m ­
kin. A m m o bunday sharoitda reaksiya m uhit ichida borib, barcha energiya 
bir vaqtning o'zida ajralib chiqib, sistem ada bosim keskin ravishda oshib 
ketadi, natijada yonish jarayoni sodir b o 'lm asdan portlash ro'y beradi.
Agar yonish jarayonida gazlar hosil bo'lsa, u holda reaksiya alanga chiqarib 
boradi, alanga rangi yonayotgan m odda tabiatiga bog'liq. N u r tarqatish ter- 
mik xarakterga ega bo'lib, qattiq qizigan zarrachalar n u r chiqarishadi. Qiz- 
di-rilgan gazlarda esa yonishdagi alanga past bo'lib, rangi ham pastdir. H ar 
qanday yonuvchi m odda issiqlik ajratib chiqarish xususiyatiga ega b o'lib , 
term okim yo qonunlariga bo'ysunadi. T erm okim yoni birinchi bo 'lib 1840- 
yilda G ess kashf etdi. Bu qonunga asosan, h ar qanday reaksiyaning issiqlik 
effekti dastlabki m oddalar va oxirgi m oddalar tabiatiga bog'liq bo'lib, reak- 
siyaga bog'liq emas.
Turli xil jarayonlar: fizikaviy va kimyoviy (aralashish va issiqlik al-
165

---

mashinuv) gidro va gazodinam ika, optik va boshqa hodisalam ing yonishiga 
ta ’siri tufayli yonish tabiatini o ‘rganish m urakkablashadi. Y onish tezligi 
faqat kim yoviy reaksiya tezligiga bog'liq b o 'lm asd an , balki diffuziya, 
bug'lanish kabi jarayonlarning xususiyatlariga ham bog'liqdir.
Zeldovich va D.A. Frank K am enetskiylar birinchi bo'lib yonish jarayo­
nida alanga tarqalishini o'rganib, ilmiy izlanishlarolib bordilar. Bu m uam - 
mo oldindan m a ’lum edi, chunki tosh k o 'm ir shaxtalaridagi pechkalarda 
gazlarni yondirishda portlashlar sodir bo'ladi va ularning oldini olish zarur 
edi. A langaningtarqalish m uamm olari Le Shatelye tom onidan ham o'rganib 
chiqilgan edi, lekin m iqdoriy natijalar birinchi bo 'lib Sem enov shogird- 
lari to m o n id an olindi. Agar portlovchi m odda yondirilsa, aw aliga m odda 
isiydi, reaksiya kichik hajm da sodir bo'ladi, so'ngra ajralib chiqayotgan 
issiqlik atrofga ajralib, nam unaning butun hajmini alanga qoplaydi. Issiqlik 
tarqalishi ju d a tez boradi. Tezligi 2 0 -3 0 m \s ga teng bo'ladi. Sirt yuzasi 
yonishda esa (k o'm irning, taxtaning yonishida) issiqlikning tarqalishi jud a 
sekin boradi. B a’zi portlashlarda yonish tezligi juda katta bo 'ladi. H arorat 
ko'tarilishi portlash reaksiyasini boshlab beradi, portlash bosim ni oshira­
di va olov to 'lq in in i saqlab, shu bilan birga alanga tarqalish intensivligini 
ushlab turadi. Shunday portlashning tezligi 9 k m \s ga teng bo 'ladi. Shunisi 
qiziqki, to 'lq in zarbi bilan portlovchi m oddalar oddiy sharoitda barqaror 
bo'lib, olovdan qo'rqishm aydi. Bunday m oddalarni k o 'p m iqdorda saqlash 
m um kin. A vtom obil dvigateli ishlagan paytda unda benzin bilan havo kis- 
lorodi orasida sekin portlash sodir b o 'ladi. Ba’zida esa kuchli portlash (de- 
tonatsiya) ham sodir bo'ladi, uning oldini olish uchun alohida benzin 
(yuqori o ktan soniga teng) ishlatiladi.
Ilm iy tekshiruvlar shuni ko'rsatadiki, yonish jarayonida alanga o'zid an - 
o'zi tarqalish tezligini tezlashtiradi. Hozirgi vaqtda h ar qanday turdagi 
reaksiyalar uchun maxsus ingibitorlar aniqlanib, bu ingibitorlar radikal­
lar faolligini pasaytirib, yonish jarayonidagi kimyoviy reaksiyalam i odatdagi 
sharoitda borishga kelmoqda.