Кино ва телевидениеда монтаж

Parallel montaj.
Parallel so‘zi fransuzcha 
parallèle – parallel, yondosh 
so‘zidan
 
olingan. Bir vaqtning o‘zida turli joylarda sodir bo‘lgan 
ikki yoki undan ortiq voqealar tasvirlarini parallel ravishda, 
albatta o‘zaro bir voqea atrofida bog‘langan holda namoyish etish 
usuli – ekran san’atidagi parallel montaj deb aytiladi. 
Keling, A.S.Pushkinning nafis asarlaridan bir bo‘lgan 
“Shox Saltan haqida ertak”ni esga olamiz. Knyaz Gvidon Buyan 
orolida, Shox Saltan esa oroldan uzoqda, o‘z davlatida istiqomat 
qiladi. Dengizchilar hali orolga, hali Saltan yurtiga suzib Shox 
Saltanga Gvidon yashayotgan orol va undagi mo‘jizalar haqida 
so‘zlab berishadi. A.S.Pushkin kitobxonlarga avvaliga Shox 
Saltan haqida, keyin uning o‘g‘li Knyaz Gvidon haqida va yana 
Saltan yurti haqida navbatma-navbat hikoya qilib beraveradi.

---

144
Ertakda bir vaqtning o‘zida ikkita asosiy qahramonlarning 
hayoti ochib berilgan va bu esa epizodlarning parallel montajidir. 
Ertak syujeti avvaliga ikkita syujet chizig‘iga bo‘linadi. Ertak 
oxirida Shox Saltan Buyan oroliga Gvidonning oldiga tashrif 
buyurgan paytdan boshlab syujet rivojlanish chiziqlari yana 
o‘zaro birlashadi. 
Shu ertakning o‘zida ham bir epizod ichidagi “parallel 
montaj”ga misolni kuzatishimiz mumkin. Montaj usuli bir xil 
bo‘lsada lekin uning ko‘lami juda kichik. 
Tushar hamma qirg‘oqqa, 
Shox chorlaydi qo‘noqqa. 
Chivin ham uchib ketdi, 
U ham saroyga yetdi. 
Ko‘rdiki, hamma yoq zardor, 
Shox Saltan o‘tirar bunda, 
Toju taxti xashamdor, 
Lek, yuzida qayg‘u bor; 
To‘quvchi va oshpaz qiz, 
Babarixa – yalmog‘iz, 
Shox oldida o‘tirar 
Va ko‘ziga qarashar. 
Bir sahnaning o‘zida uchta voqea teng rivojlanadi: Shox 
Saltan mehmonlarni kutib olishi voqealari; chivinga aylangan 
Gvidon va u kuzatayotgan voqealar; va nihoyat to‘quvchi, oshpaz 
qiz, va Babariha yalmog‘iz bilan sodir bo‘lgan voqealar”. 
Avvaliga chivin Gvidon va ertakning qolgan qahramonlarining 
harakatlari parallel holda yuz beradi, ammo sahna so‘ngida, 
chivin o‘z xolasining o‘ng ko‘zini chaqib olganidan keyin, uni 
quvish voqeasida, syujetning hamma rivojlanish chiziqlari o‘zaro 
uyg‘unlashadi. Chizmaga e’tibor berib qarasak, bu yerda ham 
qo‘llanilgan usul o‘sha-o‘sha. 
Parallel montajga yana bir yorqin misolni Amerikalik buyuk 
kinorejissyor Devid Uork Griffitning mashhur “Betoqatlik” 
(1916) filmida ko‘rishimiz mumkin. 
Amerikalik buyuk kinorejissyor o‘zining o‘z davrining 
buyuk filmida bir vaqtning o‘zida insoniyat tarixining to‘rtta 
davrini ko‘rsatib bergan: “Iso Masih muhabbati”, “Varfolomey 

---

145
tuni”, “Bobilning tanazzuli” va “Ona va qonun”. Filmdagi so‘nggi 
novella – film yaratilgan davrga bag‘ishlangan. 
“Betoqatlik” filmi shunday montaj qilinganki, uning barcha 
syujet rivojlanish liniyalari faqat film oxirida o‘z yechimini 
topadi. Kinoasar birinchi novella – “Iso Masih muhabbati” 
novellasining kattagina boshlang‘ich epizodi bilan boshlanadi. 
Keyin esa ikkinchi novella “Varfolomey tuni”dan huddi shunaqa 
katta qism montaj qilingan. So‘ng “Bobilning tanazzuli” 
novellasidan boshlang‘ich parcha va nihoyat to‘rtinchi novella 
bo‘lgan “Ona va qonun”ning boshlanish qismi namoyish etiladi.
Har to‘rttala novellalarning boshlanish qismlari namoyish 
etlganidan so‘ng rejissyor tomoshabinni yana birinchi novellaning 
davomini ko‘rishga taklif etadi, keyin ikkinchi novellaning 
davomini keyin uchinchi, to‘rtinchi novellaning davomi va 
hammasi yana boshidan boshlanadi, huddi teleseriallardagi kabi.
Lekin bu filmdagi eng ta’sirli sahna so‘nggi novelladagi 
yakunlovchi voqea bo‘lgan. Bunda Griffit montajdan filmning 
syujetiga dramatizm olib kirish, uni o‘tkirlashtirish maqsadida 
foydalangan. 
Novella syujeti bo‘yicha sud begunoh odamni qotillik 
uchun o‘lim jazosiga hukm qiladi. Sud hukmi e’lon qilinganidan 
so‘ng haqiqiy qotil maxkumning oilasiga kelib jinoyatiga iqror 
bo‘ladi. Mahkumni esa faqat shtat gubernatori afv etishi mumkin. 
Haqiqiy jinoyatchi va mahkumning xotini gubernatorni topish va 
undan avfnomani olish uchun uni izlab ketadilar. Lekin shtat 
gubernatori o‘z kabinetida emas edi. Ayol va qotil bir tezkor 
poyga avtomobiliga o‘tirib gubernator ketgan poezdga yetib olish 
uchun harakat qilishardi. Ayni paftda sud o‘lim jazosini ijro etish 
uchun tayyorgarlik ko‘rayotgan edi. 

Avtomashina yeldek uchmoqda. 

Gubernator o‘tirgan poezd ham yelib bormoqda. 

Sud ijrochilari jazoni amalga oshirish vositalarini 
tayyorlashmoqda. 

Avtomashina yeldek uchmoqda. 

Gubernatorning vagoni. 

Sud ijrochilari dor sirtmog‘ini mustahkamligini yana bir 
bor tekshirib ko‘rishmoqda. 

---

146
Griffit yirik planlarini navbatma-navbat ko‘rsatib chiqadi: 
poyga avtomobili g‘ildiragi, jallodning qo‘li dor sirtmog‘ini 
tutadi, mahkumning g‘amnok nigohi, va boshq. 

Avtomashina poezdni quvib yetdi. 

Gubernator avfnomani imzoladi. 
Lekin, hali qatl ijro etilmasidan avval qamoqxonaga yetib 
borish va avfnomani ko‘rsatishga ulgurish kerak. Yana parallel 
montaj. 

Avtomashina yelib bormoqda. 

Maxkumni qatl maydoniga olib kelishmoqda. 

Qotil va ayol mashinaning bor tezligida uchib 
borishmoqda. 

Sudning qarori so‘nggi bor rasman o‘qib eshittirilmoqda. 

Sirtmoq maxkumning bo‘yniga solingan onda...

Ular avfnomani olib kelib ulgurishdi. 
Chizma bo‘yicha hammasi huddi “Shox Saltan haqida 
ertak”dagidek: syujetning rivojlanishi, uning turli yondosh 
liniyalarga bo‘linishi va nihoyat voqea so‘ngida syujet 
liniyalarining yana o‘zaro uyg‘unlashuvi – begunoh inson 
oqlandi.
“Betoqatlik” filmi parallel montajning klassik misolidir. 
Griffitning kashfiyoti kino tarixiga kirdi. Bundan ayon bo‘ldiki, 
kinofilmda ham huddi adabiy asardagi kabi syujet rivojini tashkil 
etish mumkin. 
Yana bir klassik misol. M.Kalatozov o‘zining “Turnalar 
uchmoqda” filmida parallel montajdan qoyilmaqom tarzda 
foydalangan (1957 y.).
Film qahramoni Veronika sevgilisi Borisni urushga kuzatish 
marosimiga yetib kelishga ulgurmadi. U uyga chopib kirdi, lekin 
uyda hech kim yo‘q edi. 
U urushga safarbar etilgan askarlarni yig‘ish punkti tomon 
chopdi. Ko‘chalarni olomon to‘ldirib yuborgan. Erlari va 
o‘g‘illarini urushga kuzatayotgan ayollar ularni quchoqlab 
olgancha yig‘lamoqdalar. 
Boris Veronikani aqalli bir marta ko‘rish umidida har 
tomonga alanglab uni izlayapti. 

---

147
Veronika odamlar oqimi oralab Borisni qidirmoqda, lekin 
natija yo‘q. 
Erkaklar saflarga tizilmoqdalar. 
Veronika odamlar orasida yo‘l topish uchun tiqiladi. 
Boris yon-atrofga alanglaydi. 
Veronika saf tortib ketayotgan askarlar orqasidan temir 
panjaralar yoqalab chopib bormoqda. 
Boris safda ketib bormoqda. Atrofdan Veronikani izlaydi. 
Biz ular bir-birlariga juda yaqinda turganliklarini tushunib 
turibmiz. Lekin ular ko‘rishisharmikan? 
Saf borgan sari uzoqlashmoqda va bizning qahramonimiz 
ham shu safda ketib bormoqda. 
Nihoyat Veronika Borisni ko‘rdi. Lekin xaloyiq uni askarlar 
tomon borishiga imkon bermaydi. 
Boris atrofga qaraydi, lekin Veronikani ko‘rmaydi. 
Veronika uning ortidan qichqiradi. Lekin olomonning 
shovqini va musiqa uning chinqirig‘ini yutib yuboradi. Boris 
eshitmaydi. 
U alam bilan qo‘lidagi pechenelar solingan paketni Boris 
tomon otadi. Lekin u asfalga tushib sochilib ketadi. 
Boris so‘nggi bor mahbubasini nigohlari bilan izlaydi, biroq 
bu safar ham uni topa olmaydi. U shu tariqa, seviklisi bilan hech 
bo‘lmaganda nigohlari bilan hayrlasha olmay frontga ketadi. 
Veronika yig‘laydi... 
Bu o‘lmas kinoasardagi eng yaxshi sahnalardan biri. 
Parallel montaj uslubidan televidenieda, hatto to‘g‘ridan-
to‘g‘ri jonli efirda ham foydalanish mumkin. Misol uchun, bir 
vaqtning o‘zida ikkita qiziqarli futbol uchrashuvi bo‘lib 
o‘tmoqda. Kameralar har ikkala stadionlarga o‘rnatiladi. 
Sharhlovchilar navbatma-navbat bir u bir bu sport arenasidan 
“Sizlarda nima gap?”, “Bizda mana bunday vaziyat...” deya 
reportaj olib borishmoqda. Rejissyor esa sharhlar mazmuniga 
muvofiq 
holda 
tasvirni 
efirga 
uzatadi. 
Ko‘rsatuvning 
dramaturgiyasi “Qaysi jamoa qaysi raqib bilan finalda bahs 
yuritadi degan savolga javob topishdan iborat.