|
millatning dunyoqarashi va hayot
tarziga
ham bog‘liqdir. Ma’lumki, o‘zbek xalqining ko‘pdan-ko‘p udum
va
marosimlari
bevosita
naqd
pullar
yordamida
amalga
oshirilayotganligi ham mamlakatimizda naqd pul muomalasi salmog‘ini
oshiradi.
Naqd
pul
muomalasining
zaruriy
qo‘llanishiga
aholining
demografik joylashishi ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etmoqda Ushbu
omilning ta’siri, ayniqsa, bizning respublikamizda sezilarli darajada
saqlanib turibdi. Respublika aholisining aksariyat qismi qishloq
hududlarida
istiqomat
qilayotganligi
ushbu
omil
ta’sirini
kuchaytirmoqda
Naqd pullaming iqtisodiy jihatdan zaruriy mavjudligi uning
huquqiy asoslarini ham saqlanib qolishiga sabab bo‘lmoqda Barcha
mamlakatlaming qonunchilik hujjatlarida naqd pullar asosiy toiov
vositasi va milliy pul tizimining asosi deb qayd qilingan. Demak, naqd
pullar qonunchilik asosida davlat tomonidan himoyalangan. Qolaversa,
qonunchilik hujjatlarida ham naqd pullaming naqdsiz pul mablaglariga
nisbatan ustuvor xususiyati saqlanib qolganini sezish qiyin emas.
Deyarli barcha mamlakatlarda naqd pul banknotlari va tangalar
muomalaga yagona emissiya banki - Markaziy bank (Milliy bank,
Federal zaxiralar tizimi) tomonidan chiqariladi va naqd pullar Markaziy
bankning so‘zsiz bajarishi shart boigan majburiyati hisoblanadi.
Plastik kartochkalar, bank omonatlari yoki boshqa depozitlaridagi
mablagiar esa tijorat banklarining majburiyatlari hisoblanadi va
ulaming bajarilish darajasi o‘sha tijorat bankining moliyaviy holati bilan
baholanadi. Bozor iqtisodiyotidagi mavjud kuchli raqobat har qanday
tijorat bankining faoliyatini xavf - xatardan holi qoldirmaydi. To‘g‘ri,
har bir mamlakatda bank majburiyatlari ma’lum jihatdan davlat
tomonidan kafolatlanadi, jumladan, bizning respublikada ham «Fuqora-
laming banklardagi omonatlarini kafolatlari to‘g‘risida» qonun qabul
qilingan, lekin har qanday sharoitda ham ular naqd pullar ega boigan
bexatarlikni to iiq kafolatlay olmaydi.
Naqd pul muomalasi o‘z o'mida salbiy xususiyatlarga ham egadir.
Chunonchi, naqd pul muomalasini tashkil qilish va boshqarish, ya’ni
naqd pullami muomalaga chiqarish, saqlash, tashish hamda ulami
muomalaga tayyorlash bilan bogMiq katta xarajatlami talab qiladi.
Muomalaga yaroqsiz holga kelgan naqd pul biletlarini yo‘q qilish ham
maxsus tadbirlar orqali katta xarajatlar evaziga amalga oshiriladi.
Naqd pullar o‘miga tijorat banklari tomonidan muomalaga
chiqarilayotgan plastik kartochkalar ham o‘z o‘mida katta xarajatlar va
tadbirlami amalga oshirishni talab qilmoqda. Bimdan tashqari, plastik
kartochkalar, albatta, naqd pulga almashish qobiliyatini saqlab qolmog‘i
zarur, aks holda, ulami aholi o‘rtasida keng targ‘ib qilib bo‘lmaydi.
Buning uchun esa aholi uchun qulay joylarda qimmatbaho qurilmalar -
bankomat va terminallar qo‘yishga to‘g‘ri kelmoqda. Yana shuni
alohida qayd etish kerakki, aholining naqd pulga bo‘lgan -ehtiyojini
xohlagan vaqtda qondirish uchun bankomatlarga bir vaqtda katta
miqdordagi naqd pullami qo‘yishga to‘g ‘ri kelmoqda Bu esa, o‘z
o‘mida katta miqdordagi naqd pullarga bo‘lgan talabni vujudga
keltirmoqda
Bundan
tashqari,
naqd
pullardan
belgilangan
tartibda
foydalanmaslik xufyona iqtisodiyotni rivojlanishiga yo‘l ochib beradi
hamda ayrim yuridik va jismoniy shaxslarga noqonuniy faoliyat yuritib
mehnatsiz daromad orttirish uchun xizmat qiladi.
Naqd pullar uchinchi subyekt aralashuvisiz harakatda bo‘lganligi
uchun aynan uning yordamida terrorizm, giyohvandlik moddalari bilan
biznes qilish kabi o‘ta xavfli jinoyatlar amalga oshiriladi. Shuning
uchun dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida pul muomalasi terrorizmni
moliyalashtirish va giyohvandlik moddalari bilan biznes qilishning
oldini olish maqsadida qonunlar qabul qilingan. Jumladan, bizning
respublikamizda ham 2006-yilning 1-yanvaridan boshlab «Jinoiy
faoliyatdan olingan daromadlami legallashtirish va terrorizmni
moliyalashtirishga qarshi kurash to‘g‘risida»gi qonun kuchgakirdi.
Bundan tashqari, naqd pul muomalasi bizning yodimizdan
ko‘tarilgan «pul fetishizmi» (pulga sig‘inish)ni tomir otishiga zamin
yaratadi. Ayniqsa, hamma narsa pulga olib - sotilishi mumkin bo‘lgan
bozor iqtisodiyoti sharoitida yoshlar ongini oson pul topishga ruju
qo‘yish kabi illatlar bilan zaharlaydi.
89
Naqd pullaming ijobiy va salbiy xususiyatlari bolishidan qat’iy
nazar, ular bugungi kunda yuqorida qayd etilgan obyektiv omillar
ta’sirida dunyoning barcha mamlakatlarida amal qilib turibdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
