A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

funksiyalari 
boshqa bo‘lgan. Kishilar metallni kashf qilganlaridan keyin 
oradan juda 
ko‘p davrlar ortishi bilan unga ishlov berish yoilarini 
o'rgandilar. 
Bu o‘z - o‘zidan metall tangalami zarb etishga turtki boidi.
2. Davlatchilikning paydo bo'lishi.
Metall kashf etilib, odamlarga 
unga 
ishlov berish yoilari m aium boigandan so‘ng, m aium hudud va 
qabilalar alohida kishilaming hukmronligi, xonligi va qirolligi ostida 
boshqarila boshlandi. Bu o‘z-o£zidan o‘sha davming hukmroni, xoni 
yoki 
qirolining 
mavqeyini 
oshirish, 
o‘zining 
chegaralarini 
mustahkamlash va qonunlarini yuritish zaruriyatini keltirib chiqardi. 
Bulaming barchasi turli tasvirlar va yozuvlar tushirilgan tangalami zarb 
etishga asos boidi.
3. Kishilar o'rtasida tovar ayirboshlash hajmining ortib borishi
natijasida ushbu jarayonning murakkablashuvi.
Masalan, dehqon bir 
qop bug‘doyni bitta boltaga ayirboshlashi uchun temirchi kosibning 
xohishi dehqonning xohishiga mos kelishi lozim. Ya’ni mazkur holatda, 
temirchining 
bir qop bug‘doyga ehtiyoji boiishi kerak. Biroq, 
temirchiga bir qop bug‘doy emas, balki bitta qo‘y kerak boisa, u holda 
dehqon bug‘doyni qo‘yga almashtirishi, so‘ngra qo‘yni temirchiga olib 
kelib bitta boltaga almashishi zarur b o ia r edi. Ko‘rinib turibdiki, 
kishilar o‘rtasida mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va ayirboshlash 
hajmining ortishi natural pullami to io v vositasi sifatidagi vazifasini 
amalga oshirish imkoniyatlarini chegaralab qo‘ydi.
4. Natural shakldagi pullami saqlash va olib yurishning qiyinligi.
Alabatta, o‘sha paytlarda pulning vazifasini bajargan bolta yoki boshqa 
mehnat qurollarini saqlash qiyin boimagan boisada, lekin ulami olib 
yurish va xavfsizligini ta’minlash odamlarga turli noqulayliklami 
keltirib chiqargan. Pulning vazifasini bajargan bug‘doy, jun, qo‘y yoki 
boshqa shunga o‘xshash narsalar esa vaqt o‘tishi bilan buzilgan, o‘zining 
dastlabki xususiyatini yo‘qotgan. Shu bilan birga, ulami olib yurish, 
ayniqsa, saqlash ham odamlarga qo‘shimcha tashvish keltira boshlagan.
Bulaming barchasi natural pullar o‘miga metall pullami muomalaga 
toiov vositasi sifatida kirib kelishiga zamin yaratdi.
Dastlab metall tangalar qora rangli temirlardan slitka ko‘rinishida 
tayyorlangan boisa, keyinchalik to‘rtburchak, uchburchak, yumaloq 
ko‘rinishdagi tanga shaklini olgan.
Vaqt o‘tishi bilan temir tangalar o‘mini bronza, kumush va oltin 
egalladi (3-rasm). Temir metallardan yasalgan tanga to io v vositasini 
bajarganda ulaming baho masshtabini tanganing og‘irligi bilan
33

---

anqilangan. Keyinchalik bronza, mis va oltin tangalar to‘lov vositasini 
bajarganda esa baho masshtabi qimmatbaho metaHaming nafaqat 
ogirligi, balki ulaming xossalari orqali ham aniqlanadigan boidi.
Aleksandr Makedonskiy surati tushirilgan 
Oltin 10 rubl’, avers, revers.
kumush tetradraxma, avers, resers. 
Rossiya. Elizaveta Petrovna
Misr. Miloddan oldingi 310-305 yy.
3-rasm
Muomalada metall tangalar, ayniqsa, oltin tangalar pulning 
vazifasini bajarganda iqtisodiyotda pul muomalasini tartibga solishga 
ehtiyoj boimaydi. Chunki, qimmatbaho metallar haqiqiy qiymatga ega 
boigan asl pul hisoblanib, uning hajmi tovar massasasiga nisbatan 
avtomatik tarzda tartibga solinib boriladi. Ya’ni, agar iqtisodiyotda tovar 
massasi oltin massasi (qiymati)ga nisbatan kam b o isa muomaladagi 
ortiqcha oltin tangalar boylik sifatida xazinaga joylashtiriladi. Agar, 
aksincha, muomalada oltin tangalar massasi tovar massasiga nisbatan 
kam b o isa boylik sifatida xazinaga joylashtirilgan mablagiar 
muomalaga chiqarish orqali o‘zaro muvozanat ta’ minlanadi.