A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

2.3. Natural pullar
Jamiyatning 
dastlabki 
davrlarida 
to io v
vositasi 
sifatida 
foydalanilgan pullar buyum yoki natural ko‘rinishida boigan. Natural 
pullar - bu real ko‘rinishga ega boigan tovarlardir, ushbu pullarning 
qiymati tovaming o‘zida aks ettirilgan boiib, ulaming sotib olish qobi­
liyati tovarlar qiymati bilan ifodalangan. Ma’lum bir tovaming pul o‘mi- 
da foydalanishda uning iste’mol qiymati muhim ahamiyat kasb etgan.
Natural shakldagi pullami uchta guruhga ajratgan holda tasniflash 
mumkin.
1. Hayvonlar shaklida. Ushbu pul tarkibiga tirik hayvonlar va 
ulardan tayyorlangan buyumlar kiradi. Masalan, qo‘y, buqa, jun, suyak 
va boshqalar.
2. Buyum shaklida Bu shakldagi pullar tarkibiga foydali 
qazilmalar va metallar hamda ulardan yasalgan mehnat qurollarini 
keltirish mumkin. Masalan, qimmatbaho toshlar va metallar, tuz va 
boshqalar.
29

---

3. 
0 ‘simlik shaklida. Bulaming tarkibiga turli o‘simliklar va 
ulaming mevalari kiradi. Masalan, bug'doy, mevalar, tamaki va 
boshqalar.
Natural pullaming paydo bo‘lishi va ulardan foydalanish tarixi 
juda chuqur va qiziqarlidir. Odamlar dastlab yovvoyi holda yashagan 
davrda barcha kishilar topgani o‘rtada bo‘lgan, birgalikda iste’mol 
qilgan, keyinchalik bir urug‘ga mansub kishilar qabila - qabila bo‘lib 
yashay boshlagan. Qabila ichida odamlar bir - biriga yordam berishi, 
oziq - ovqatlami baham ko‘rishi kerak bo‘lgan. Bu beg‘araz tartibda 
amalga oshirilib, buning o‘miga ular bir - biridan hech narsa umid 
qilmagan, hamma narsa o'rtada boigan.
Keyinchalik ibtidoiy urug‘chlikning rivojlanishi natijasida turli 
qabila qatlamlari vujudga kelgan. Vaqti - vaqti bilan ular o‘rtasida 
dahshatli qonli to‘qnashuvlar bo‘lib turgan. Ushbu to qnashuvlar 
natijasida bir qabila ikkinchisi ustidan g ‘alaba qozongandan keyin, 
ulaming barcha narsalarini talon-taroj qilgan. Shu bois, ayrim qabilalar 
tinchlikni saqlash maqsadida kuchli qabilalarga narsalar, asosan iste’mol 
qilinadigan narsalami bergan. Aynan shu jarayon ham kishilar o‘rtasida 
bir tomonlama ayirboshalash munosabatlarini vujudga kelishining asosiy 
sabablaridan biri hisoblanadi.
Tosh asri davrida kishilar yerlami o‘zlashtirib ekin eka boshlagan, 
keyinchalik dehqonchilikdan chorvachilik ajralib chiqqan. Dastlab 
yaratilgan narsalar barchasi bir y o la iste’mol qilingan boisa, endi 
ma’lum miqdorda zaxiralar qilina boshlagan. Zaxira qilindimi, u yerda 
ortiqchalik vujudga kelgan. Ortiqcha narsalar esa unga egalik qiluvchi 
tomonidan erkin ravishda tasarruf qilingan. Buning natijasida 
ayirboshlash jarayoni jonlana boshlagan. Shuningdek, keyinchalik 
hunarmandchilik vujudga kelgan, bulaming barchasi kishilar o‘rtasidagi 
bir 
tomonlama 
ayirboshlashdan 
ikki 
tomonlama 
ayirboshlash 
zaruriyatini keltirib chiqargan.
Odamlar o‘rtasida dastlab ayirboshlash vositasi sifatida juda keng 
tarqalgani mehnat qurollari hisoblanadi (1-rasmga qarang). Mehnat 
qurollariga dehqonda, chorvadorda yoki hunarmandda juda katta ehtiyoj 
mavjud boiib, ular o ‘z mahsulotlarini iloji boricha mehnat qurollariga 
ayirboshlashga intilar edi. Mehnat qurollari eng qadimiy tovar - pullar 
hisoblanadi.
Masalan, tosh asrida Yevropada eng ko‘p tarqarlgan ayirboshlash 
vositasi kremnivie boltalar hisoblangan. Manbalarga ko‘ra ular juda
30

---

yirik boiib, ayrimlarini og‘irligi 40 kg ni tashkil etgan. Yevropada 
kremnivie boltalar juda keng tarqalgan boiib, unga ega boigan kishilar 
juda boy va mavqeyi yuqori hisoblangan23.
B ro n zu fru-llopQtka. M ilo d iia n
T oshdan yaaalgati pit! pichoq. 
P u l b u g 'u shohL M llo d d a n
olUtngi III аяг A'tfov. 
МшкяЛа. ХУ1 аяг. 
o ld in g iX Il^ X cur. Italtya.
l-rasm.
Agar Yevropada bolta juda keng tarqalgan toiov vositasi 
hisoblansa, Rossiyada iste’mol mollari ayirboshlash vositasi sifatida 
juda keng tarqalgan. Masalan, iste’mol tovarlar ichida buqaiar asosiy 
toiov vositasi sifatida tan olingan. Barcha narsaning qiymati, hatto 
yerlar ham buqaiar bilan oichangan.
Manbalarga ko‘ra, Xitoyning Xuanxe provinsiyasida odamlar 
chorvachilik bilan shug‘ullangani bois, bundan 4 ming yil oldin Xitoyda 
natural pullar sifatida buqaiar, mayda toiov vositasi sifatida qo‘ylar 
xizmat qilgan. Dehqonchilikning rivojlanishi natijasida bug‘doy oichov 
biriligi vositasida foydalanilgan. Bug‘doyni uzoq saqlash imkoniyati 
boimaganligi, u ma’lum muddat o‘tgandan so‘ng buzilishi mumkinligi 
uchun kauralarning chig‘onoqlari, tosh bolta va shu kabi boshqa 
narsalardan pul vositasida foydalanilgan (2 - rasm).
Qadimda natural pullar turli ko‘rinishda boiib, (2 - rasm) ulardan 
toiov vositasi sifatida foydalanishga qator omillar ta’sir qilgan. 
Xususan:
- odamlaming kunlik ehtiyoji uchun juda zarur boigan buyumlar;
- mamlakatning tabiiy iqlimi va geografik joylashuvi;
- kamyob buyumlar va ulami yetishtirishning murakkablik 
darajasi;
- uzoqroq muddat davomida saqlash imkoniyatining mavjudligi.
23