Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Galaktik kosmik nurlarning sutkali variasiyalari. 
KN larning barcha variasiyalari ichida eng kam o’rganilgani quyosh 
sistemasidan tashqaridagi variasiyalardir. Bunday variasiyalarning o’rganilishi kosmik 
nurlar paydo bo’lishi muammosini hal etishda katta ahamiyatga egadir. 
Kichik energiyalar oblastida quyosh sistemasidan tashqaridagi anizotropiyani 
o’rganilishi, sayyoralararo fazoda, quyosh shamoli va unda muzlangan magnit maydon 
borligi tufayli, nisbatan murakkabdir. Faqatgina quyosh aktivligi minimal bo’lgan 
yillarda, zarralarning sochilishda erkin chopish yo’lini uzunligi, modulyasiya 
oblastining o’lchamiga teng yoki undan katta bo’lganda, quyosh sitemasidan 
tashqaridagi anizotropiyani baholash mumkindir. 
15-chi rasmda Samarqand neytron supermonitorida yozda va qishda qayd etilgan 
eksperimental natijalarga ko’ra aniqlangan sutkali variasiyalar ko’rsatilgandir. Rasmdan 
kosmik nurlarning faslli variasiyalari borligi ko’rinib turibdi, yozda va qishda 
aniqlangan variasiyalar farq qiladi. Olingan natijalarning ko’rsatilishicha, yil davomida 
sutkali variasiyalarni nafaqat amplitudasi, balki fazasi ham o’zgaradi. Shunday qilib, 
eksperimental natijalar, Samarqandda kosmik nurlar neytron komponentasini sutkali 
variasiyasining faslli o’zgarishlari mavjud ekanligini ko’rsatadi. (15 - rasm) 
Prinsipial jihatdan, sutkali effektning faslli o’zgarishlari yer atmosferasidan 
tashqaridagi sabablarga ko’ra vujudga kelishi mumkin, masalan, yil davomida 
atmosfera chegarasida, birlamchi kosmik nurlar oqimining o’zgarishi hisobidan. 
Ma’lumki, kosmik nurlarning asosiy qismi bizning galaktikamizda vujudga keladi va 
unda mavjud bo’ladi. Shuning uchun yulduz sutkali variasiyalar mavjudligi ehtimoldan 
holi emas. Yulduz sutkali variasiyalar kosmik nurlar manbalarining notekis 
taqsimlanishiga va galaktikadan KN-ning diffuziyalanishiga bog’liq bo’lishi mumkinki, 
bundan qandaydir yo’nalishlarda zarralarning oqimi farq qilishi, ya’ni anizotropiyasini 
mavjudligi kelib chiqadi. Bunday anizotropiyaning mavjudligi kosmik nurlarning 
yulduz sutkali variasiyalarini qayd qilish asosida aniqlanishi mumkindir. Zarralarning 
energiyasi qancha katta bo’lsa, magnit maydonlarning ularni aralashtirish ta’siri 
0 
4 
8 
12 
16 
20 
24 
-0,2 
-0,1 
0 
0,1 
0,2 
0,3 
%
I
I

љиш 
ёз 
Соат 
15-расм. Космик нурларнинг ёзда ва љишда љайд 
этилган ўртача суткали вариациялари. 

---

117 
shuncha kichik bo’lganligi sababli, kichik energiyali zarralar uchun bunday variasiya 
shuncha katta bo’lishi kerak. 15 chi rasmdagi sutkali variasiyalarning solishtirilishidan, 
galaktik kosmik nurlarning sutkali variasiyalarini amplitudasi 0,1% - dan oshmasligi 
kelib chiqadi.