Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Magnit maydon qattiqligi va zarralarning impulsini aniqlash.
Birinchi marotiba korpuskulyar kosmik zarrachalarini borligi magnit 
maydonida joylashtirilgan Vilson kamerasi yordamida aniqlangan. Ko’pchilik 
kosmik zarralar elektr zaryadiga ega bo’lganligi sababli magnit maydonidan 
o’tayotganda ma’lum burchakga og’adi. Magnit maydonida Zye zaryadli 
zarraning harakat tenglamasi kuyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 


 
B
V
c
Ze
mV
dt
d

(5.1) 
bunda
2
2
0
/
1
c
V
m
m


- zarraning massasi, v uning tezligi, c yorug’lik tezligi, B 
– magnit maydonning induksiya vektori. Bu tenglama o’ng tamoni Lorens kuchini 
ifodalab bu kuch zarrachani tezligiga perpendikulyar ravishda ta’sir etganligi 
sababli, ish bajarmaydi. Shuning uchun vaqtga bog’liq bo’lmagan magnit 
maydonlarida harakat qiluvchi zarralarining tezligi va massasi uzgarmas bo’lib, 
uning tezligini yo’nalishi o’zgaradi. Shuning uchun bu holda (5.1) tenglamani 
quyidagicha yozish mumkin.
 
B
V
c
Ze
dt
dV
m

(5.2) 
Zarrachaning tezlik vektori 
V
- ni ikkita 
B
V
x

va 
B
V
y
//
tashkil etuvchilariga 
ajratamiz, tezlikning paralel tashkil etuvchisi v
y
= const bo’lib, u spiralsimon 
radiusi R ga teng bo’lgan trayektoriya bo’ylab harakat qiladi. Spiralsimon 

---

105 
trayektoriya radiusi R – ning qiymatini, markazga intilma kuch va Lorens kuchi 
tengligidan foydalanib topish mumkindir.
BR
Ze
c
P
B
c
Ze
R
mV
x
x


*
;
(5.3) 
Bu formulada
B
P
x
,
vektorga perpendikulyar bo’lgan tekslikda zarracha 
impulsini proyeksiyasi. Shunday qilib zarrachaning trayektoriyasi magnit maydon 
kuch chizig’i atrofidagi spiralidan iboratdir. 


Ze
c
P
*
kattalik zarraning zaryadi 
birligidagi energiyasidan iborat bo’lib unga zarrachaning magnit qattiqligi deyladi. 
Magnit qattiqlik voltlarda o’lchanadi. Bir xil qattiqlikga ega bo’lgan zarrachalar bir 
xil trayektoriya bo’ylab harakat qiladi. Zarrachalarning qattiqligini hisoblashda pc 
– elektronvoltlarda, V- gauslarda, R – santimetrlarda, Ze – elektron zaryadi 
birligida ifodalangan formuladan foydalanish qulaydir, u holda 
BR
Z
pc
300
/



(5.4) 
kosmik zarralarni magnit maydonida sochilishiga ko’ra, impulsini o’lchash 
metodidan, magnit maydonda joylashtrilgan Vilson kamerasida va magnit 
spektrometrlarida keng foydalaniladi.