Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

Kosmik zarralarning Yer atmosferasidan o’tish jarayoni. 
Ikkilamchi kosmik zarralarni hosil bo’lishi jarayoni magnit maydoni
ekranidan o’tgan birlamchi kosmik zarralarni Yer atmosferasida birinchi 
to’qnashuvlaridan boshlab vujudga keladi. Yuqori energiyali kosmik zarralarni 
atmosfera muhiti bilan ta’sirini asosiy xususiyatlaridan biri boshqarish effekti
bo’lib, bu effektga ko’ra birlamchi zarrachani energiyasini taxminan yarmi xuddi 
shunday tabiatli ikkilamchi zarrachada qolishidir. Nuklonlarning atmosfera muhiti 
yadrolari bilan o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’lgan zaryadli mezonlar keyinchalik 
bo’linib yoki boshqa atmosfera muhiti yadrolari bilan to’qnashib ikkilamchi 
kosmik zarralarni myuonli komponentasini hosil qilsa, tug’ilgan neytral pionlar 
bo’linib elektron – fotonli komponentasini hosil qiladi. 
Yer atmosferasining qalinligi, unda o’nlab ketma-ket yuqorida qayd etilgan 
to’qnashishlar bo’lish uchun yetarlidir. Natijada ikkilamchi zarralar dastasi hosil 
bo’ladiki, ular katta maydonlarda taqsimlanadi shuning uchun ularga keng 
atmosfera yog’dusi deyiladi.
Yadro kaskadining asosiy xususiyatlaridan biri shundan iboratki, bunday 
jarayon natijasida hosil bo’lgan ikkilamchi zarralar oqimlari o’zaro kuchsiz 
bog’langandir. Hosil bo’lgan zarralar oqimlari bir – biriga kosmik nurlarning 
nuklonlar komponentasi orqali bog’liqdir. Kosmik nurlarning nuklonli 
komponentasi boshqa barcha komponentalarga o’z hissasini qo’shgan bo’ladi. 
Atmosferada pionlar nuklonlarni deyarli hosil qilmaydi. Elektron – fotonli 
komponenta esa adronlarni (fotonlarni hosil bo’lishi jarayoni va juft myuonlarni
hosil bo’lish jarayonidan tashqari) hosil qilmaydi. Ko’pchilik hollarda qayd 
qilingan zarra qanday birlamchi zarraga mansub ekanligini aniqlash deyarli 
mumkin emas. Bitta kosmik zarraning Yer atmosferasidan o’tish jarayonida hosil 
bo’lgan ikkilamchi zarralar, katta maydonlarga sochilib ketishini tushunish qiyin 

---

94 
emas. Bunday zarralar oqimini bitta detektor yordamida qayd qilish mumkin emas. 
Shuning uchun 10 – 10
4
GEV energiya intervalida, kosmik zarralarning 
komponentalari alohida – alohida o’rganiladi.
Juda katta energiya oblastlarida (Ye≥10
5
GEV) yadroli elektromagnit 
kaskad jarayoni natijasida, juda ko’p zarralardan (10 minglardan, milliardgacha) 
tashkil topgan zarralar hosil bo’ladiki, ularni qayd qilishda turli detektorlar 
sistemasidan tashkil topgan keng atmosfera yog’dusi qurilmalaridan 
foydalanadilar. Bunday detektorlar kompleksi keng atmosfera yog’dulari 
qurilmasidan (masalan, rasm 11) foydalanib, birlamchi zarralarni energetik spektri, 
yadroviy tarkibi, burchak bo’yicha taqsimlanishi funksiyalari va boshqa 
xarakteristikalari qayd qilinmoqda.
Birlamchi kosmik nurlarning bunday xarakteristikalarini bilish astrofizikani 
birlamchi kosmik nurlarni paydo bo’lishi va kosmik fazoda tarqalishi muammosini 
hal etishda katta ahamiyatga egadir.