Ali sher navoi y nom I dagi sam arqand davlat uni versi teti fi zi ka fakulteti astronom I ya yo

I I . Galaktika va yulduzlar sistemalari. 
Galaktikalar va kosmik nurlar. 
Kosmik nurlarning juda ko’p xususiyatlari galaktikada o’tuvchi jarayonlar 
bilan aniqlanadi. Galaktika 100 milliarddan ko’proq yoshi turlicha bo’lgan 
yulduzlardan tashkil topgan. Galaktika spiral shaklga ega bo’lib, uning ko’ndalang 
kesimi diskdan iborat bo’lib, u yulduzlar bilan zich to’ldirilgandir. Galaktikaning 
markaziy qismi shar (ellipsoidal) shakliga ega bo’lib, unga galo deydilar. Galoning 
radiusi 30 kPs ga yaqindir. Galaktika qo’ltiqlarining burilish burchagi taxminan 
85
o
ga tengdir. Barcha qo’ltiqlar buriladi, 10 kPs masofada (Quyosh yaqinida) 
burilish tezligi 200 km/s ga teng bo’lib, galaktika markazi atrofida burilish davri 
275 yilni tashkil etadi. 
Yulduzlar orasidagi fazo gazlar 
(asosan vodorod va geliy) bilan 
to’ldirilgan-dir. 
Gazlarning 
konsentra-siyasi 
yulduzlar 
konsentra-siyasidek 
qo’ltiqlarda yuqo-ridir. 5-8 kPs 
masofada gaz va changlarning 
zichligi 1 atom/sm
3
ga yetadi. 
Gazlar-ning taxminan 3%-i ion-
lashgandir. 
Galaktika 
markaziga yaqinlashgan sari 
gaz zichligi oshadi. Galoda esa aksincha zichlik kichikdir (~10
-2 
atom/sm
3
). Chang 
va gardlarning tuzilishi murakkabdir, ular qisman bir butun zichligi past, qisman 
zichligi katta bo’lgan bulutlardan iboratdir. Bunday bulutlarning o’lchami 0,1 dan 
100 Ps gacha bo’ladi. Zichligi katta bo’lgan bulutlarda vodorod zichligi 20-30 
atom/sm
3
ga, erkin elektronlar zichligi 
2
10
2


elektron/sm
3
ga yetadi, harorat 100 K 
ga yetadi. Galaktika tekisligini bir necha prosentini bulutlar
tashkil etadi. Bulutlar 
orasidagi fazodagi muhitning zichligi ~0,2 atom/sm
3 
ga teng bo’lsa, temperatura 
10
4
K ga yetadi. 
Galaktikada umumiy magnit maydoni mavjuddir. Bunday magnit 
maydonlarning induksiyasi V~
6
10
5


Gs ga tengdir. Bunday magnit maydonlarning 
2 
1 
3 
4 
5 
30 кпс 
0,5 к
пс
10 кпс 
Расм 4. 1-гало, 2-ядро, 3-
љ
уёш 
системаси, 4-
љњ
лти
љ
лар, 5-диск.

---

89 
kuch chiziqlari galaktika tekisligiga paraleldir va qo’ltiqlar bo’yicha cho’zilgandir 
(katta masshtabli magnit maydonlari). Bunday maydonlarga bir jinsli bo’lmagan 
xaotik taqsimlangan magnit maydonlar qo’shiladi. Bunday birjinslimaslarni 
o’lchami kichik bo’lgan magnitlangan bulutlar singari tasavvur etish mumkindir. 
Galaktikada magnit maydonlarning energiyasini zichligi kosmik nurlarning 
energiyasi zichligi 
12
10
6
,
0


erg/sm
3
ga tengdir. Bunday magnit maydonlar, diffuz 
bulutlar va gazlarni, kuch chiziqlariga perpendikulyar yo’nalishda sochilib 
ketishiga qo’ymaydi. Bundan tashqari magnit maydonlar kosmik nurlarni ham 
ushlab turadi. 
Kosmik nurlar zarralari kuch chiziqlari bo’ylab katta tezlik bilan harakat 
qilib, galaktikadan chiqib ketishi mumkin. Bunday zarralar Quyosh sistemasida 
galaktik kosmik nurlarni (energiyasi juda katta bo’lgan nurlar) tashkil etadi. 
Bundan tashqari kosmik nurlar galaktikadan chiqib keng shar shaklidagi sistemani 
tashkil etadi va uni bir hisobda galaktika toji deb atash mumkindir (u nur 
chiqarmaydi).
O’ta yangi yulduzlar chaqnashi paytida va boshqa jarayonlarda «og’ir» 
kosmik zarralardan tashqari ultrarelyativistik elektronlar tashqariga tashlanadi. 
Galaktikaning magnit maydoni elektronlarni susaytiradi, natijada 1 metr va undan 
katta to’lqin uzunliklarida issiqlikmas (sinxrotron) radionurlanishlar hosil bo’ladi. 
Bunday nurlanishlar yer sirtiga to’rt tomondan keladi. Bundan tashqari galaktikani 
tekisligi yaqinida joylashgan ionlashgan issiq vodorod bizga galaktikaning Somon 
yo’lidan qo’shimcha radionurlar yuboradi.