Бадиий таҳлил асослари

Хазон сипоҳиға, эй боғбон, 
эмас мониъ, Бу боғ томида гар игнадин тикан қилғил
”. Демак, унинг 
йўлига ташқаридан тўсиқ қўйиб, куч билан тўхтатиб бўлмайди. Шу сабабли 
ҳар бир миллат аҳлида ўз маънавий қиёфаси, ахлоқий ақидалари ва бадиий 
диди сингари ноёб бойликларини дахлсиз сақлаб қолишга қурби етадиган 
мустаҳкам ички маънавий қўрғон тикланмоғи лозим. Бу қўрғон қандай 
унсурлардан ташкил топади-ю, у қай йўсин тикланиши кераклиги ҳақида 
миллат ойдинлари чуқур ўйлаб кўришлари керак бўлади. 

---

298 
СЎНГСЎЗ 
Кўрдингизки, ушбу китоб тўлиғича кўркам матнни таҳлил қилишнинг 
илмий асосларини тайин этишга бағишланган. Маълумки, адабиёт ҳалигача 
ҳам асл моҳияти илмий жиҳатдан тўла очилмаган ва очилиши ҳам қийин 
бўлган санъат тури ҳисобланади. Бинобарин, кўркам адабиётни ўрганишга 
тутинганда унинг бир қатор муаммоларини охирига қадар ҳал этиш 
замонавий фаннинг имкониятларидан ташқарида эканига олдиндан 
кўникиш керак бўлади. Бунинг устига, адабий муаммолар ҳақида сўнгги 
ҳақиқатни айтиш тобора қийинлашиб бормоқда. Яқиндагина ҳаммага 
тушунарли ва аниқдай туюлган айрим масалалар бугун тушунарсиз 
жумбоққа айланганини кўриш мумкин. Дейлик, кечагина роман жанрига 
хос тематика, проблематика, ҳажм, персонажлар миқдори сингари жиҳатлар 
борасида адабиётшунослик илми анча қатъий тўхтамга эга эди. Бугун энди 
бундай деб бўлмайди. Негаки, бугун ўн бет ҳам келмайдиган, биргина образ 
иштирок этадиган романлар пайдо бўлди. Аслида бу каби кўриниб турган, 
оддий “ҳақиқат”ларнинг бекор бўлганидан унчалик қўрқмаса ҳам бўлади. 
Чунки кўпинча қуёшнинг ер атрофида айланиши, ернинг думалоқ эмас, 
балки яссилигига ўхшаш сиртдан кўзга “аниқ” кўриниб турган “ҳақиқат”лар 
аслида одамни чалғитади.
Илм шунга ўхшаш кундалик маиший “ҳақиқат”ларни бартараф этиш 
орқали тараққий этади. Бундай бартараф этиш натижасида кўрилаётган 
масалаларнинг мураккаблигини англамасликдан келиб чиққан илк 
босқичдаги жўн “аниқлик” ўрнини маҳсулдор тушунарсизлик олади. Илм 
даражасига етмаган ибтидоий ҳақиқатлар эгаси бўлган киши кўзга яққол 
кўриниб турган “маълумот”ларни билиб олгач, уларни бир тизимга сола 
олмайди ва мантиқли жавоб топиш ниятида илмни ёрдамга чақириш 
заруриятини туяди. Бундай одамлар илм биз берган саволларга жавоб 
топиши керак деб ўйлайдилар. Илм бу саволларга жавоб беришга астойдил 
уринади ҳам. Шунда бундай саволларга кўпинча жавоб йўқлиги маълум 
бўлади. Негаки, негаки,.. савол нотўғри қўйилган бўлади. Саволни тўғри 
қўйиш эса, унга тўла жавоб топишга қараганда қийин бўлган юмушдир. 
Янаям қизиғи шундаки, саволга жавоб топиш илмнинг асосий вазифаси 
саналмайди. Яъниким, қайсики саволга тўлиқ жавоб топилиши билан у 
муайян фаннинг таъсир майдонидан чиқиб, кундалик амалиёт ҳодисасига 
айланиб қолади. Демак, фаннинг асосий вазифаси саволни тўғри қўя 
билишдан иборат. “Бадиий таҳлил асослари” фани ҳам шу ҳақиқатдан 
ташқарида эмас. 
Ҳар қандай фан ўз имкониятининг муайян чегараси борлигини, оламда 
унинг тадқиқот усуллари ёрдамида ҳал этиб бўлмайдиган масалалар ҳам 
учраши мумкинлигини тан олгандагина ҳақиқат сари холис қадам қўйган 
бўлади. Ҳаётнинг бирор бир тармоғидаги барча муаммоларни истисносиз 
ҳал этишни даъво қилиш фаннинг ожизлигини кўрсатадиган белгидир. 
Рўзғорий “соғлом ақл”га таянган маиший мантиқ эгаларининг илму фанга 
муносабатлари жоҳилият даврида санамларга сиғинадиган арабларнинг ўз 

---

299 
бутларига ёндашувларига ўхшайди. Жоҳилият даврдаги араблар бошларига 
иш тушганда, кўмак сўраб ўзлари яратган санамларга сиғинганлар. 
Табиийки, санамлар ҳеч қандай ёрдам беролмаган. Шунда ҳозиргина 
санамларни Яратган ҳисоблаб топинган кишилар аччиқланиб, бутларнинг 
ёғочдан қилинганларини синдириб ташлаганлар, хамирдан ясалганларини 
еб қўйганлар. Бундай кишилар илм билан эмас, балки унинг меваси бўлмиш 
натижа билан, яъни жавоблар билангина иш кўришни истайдилар. Ҳолбуки, 
илм ўзининг тадқиқот методларига таянмаган, бу жараёнда бевосита 
иштирок этмаган кишига тайёр ва тушунарли жавоб бермайди. Илм учун 
тўғри савол қўйиш муҳим. Унга жавоб топишни истаган одам айни фаннинг 
усул ва воситаларига таянган ҳолда изланиши керак бўлади. Илм берадиган 
жавоб унинг ўзидан ташқарида бўлмайди. Шуниси ҳам борки, илм берган 
жавоблар ҳам мутлақ ўзгармас эмас, асосли янгича қараш пайдо бўлиши 
билан олдинги илмий тўхтам қимматини йўқотиши мумкин.
Шунингдек, илму фан ҳар қандай саволга эмас, балки тўғри қўйилган 
саволгагина жавоб беради. Масалан, “