Taniberdiyev Akmal Abdug’anievich yengil atletika va uni o’qitish metodikasi

Yadroni sapchimasdan va burilmasdan irg’itishda uchib chiqish 
burchaklariga bog’liq holda, yadroga ta’sir qilish hamda qarshilik kuchini 
e’tiborga olmagan holda uning uchib chiqish uzoqligi (m da) (yadroni 
chiqarib yuborish balandligi – 2, 3 m)
Uchib chiqish 
burchagi (grad-da) 
Yadroning uchib chiqish tezligi (m/s) 
11 
12 
12,6 
13 
13,5 
16 
36 
14,32 
16,11 
17,83 
19,09 
20,40 
21,74 
40 
14,44 
16,60 
18,05 
19,35 
20,70 
22,08 
42 
14,43 
16,80 
18,07 
19,38 
20,74 
22,15 
44 
14,36 
10,74 
18,01 
19,32 
20,70 
22,10 
48 
14,00 
10,43 
17,08 
18,99 
20,34 
21,73 
Snaryadning eng baland uchib chiqish nuqtasi ham uchish uzoqligiga ta’sir 
ko’rsatadi. Aniqlanishicha, yadroning uchish uzoqligi snaryad sportchining 
qo’lidan chiqib ketayotgan balandlikka bog’liq holda oshadi.
Snaryadning uchish uzoqligini belgilovchi asosiy shartlar o’rtacha 
kattaliklar va ahamiyati darajasi quyidagicha – natijaga ta’sir ko’rsatuvchi 
sabablar: 
-
Snaryadning uchish tezligi – 14 m/s;
-
Snaryadning uchish burchagi, daraja – 39-42
0
; 
-
Havo muhitining qarshiligi (ahamiyati) – kichik; 
-
Snaryadning qo’ldan uchib chiqish balandligi (ahamiyati) – katta.
Formuladan aks etib turibdiki, uloqtirishning natijasini ta’minlovchi eng 
ahamiyatli omil – bu snaryadning uchib chiqish tezligidir. Uchish uzoqligi snaryad 
qo’ldan uchib chiqqan vaqtda erishgan tezligining kvadrati kattaligiga to’g’ridan-
to’g’ri bog’liq. 
Malakali sportchilarda yengil atletikaning klassik uloqtirish turlari bo’yicha 
boshlang’ich tezligi o’rtacha kattaliklari (erkaklar va ayollar uchun umumiy) 
jadvalda keltirilgan.

---

95 
19-rasm. Yadro itqitishning yondan va yuqoridan ko’rinishi 
Snaryadning boshlang’ich uchib chiqish tezligi zarb bilan yugurib kelish 
hamda yakunlovchi kuchlanish bosqichlarida erishilgan tezliklar yig’indisini hosil 
qilish natijasida o’zining maksimal kattaligiga ega bo’ladi. Jadvalda 
qo’llanayotgan uloqtirishlar turi tuzilishiga qarab uchib chiqish tezligiga 
erishishning turli yo’llarini aks ettiradi. Yakunlovchi kuchlanishda tezlikning eng 
yuqori o’sishi yadro itqitish (85%) va nayza uloqtirish (80%) chog’ida amalga 
oshiriladi. Bosqon uloqtirishda snaryadning boshlang’ich tezligiga (85%) zarb 
bilan yugurib kelish eng asosiy “hissa qo’shadi” (snaryadning dastlab aylantirilishi 
va burilishlarni bajarish yo’li bilan). Disk uloqtirishda zarb bilan yugurib kelish va 
yakunlovchi kuchlanishning tezlikni oshirishdagi ahamiyati deyarli bir xil.
Harakatning asosiy 
bosqichlari oxirida snaryadga tezlik berish 
ko’rsatkichlari nisbati yadroda quyidagicha (snaryadning boshlang’ich uchib 
chiqish tezligining 100% idan):
-
zarb bilan yugurib kelish, 15%;
-
yakunlovchi kuchlanish, 85%. 
Snaryadning boshlang’ich uchib chiqish tezligi uning tezlik olish 
jarayonidagi harakatlanish yo’li kattaligi bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqador. Bosqon 
zarb bilan yugurib kelish paytida ham (uchta burilishdan uloqtirganda 60 m dan 

---

96 
ziyod, to’rt burilishdan uloqtirganda 72 m dan ziyod), yakunlovchi kuchlanishda 
ham (6 m dan ortiq) eng uzoq yo’lni bosib o’tadi. Eng qisqa yo’l – yadroniki, 
chunki uning irg’ib yugurib kelish paytidagi o’rtacha yo’li uzunligi 1,20 m ga, 
burilish bilan yugurib kelishda – 2,30 m ga teng, final kuchlanishda esa 1,70 m 
chegarasida bo’ladi (4jadval).
Snaryadning tezlik olish vaqti uning uchib chiqish vaqtidagi boshlang’ich 
tezligiga teskari nisbatda, ya’ni vaqtning qisqarishi tezlikning ortishiga olib keladi.
Snaryadning uchish uzoqligiga ta’sir ko’rsatuvchi yana bir omil uchib 
chiqish burchagi sanaladi. Snaryadning uchib chiqish burchagi tezlik vektori 
(yo’nalishi bo’yicha snaryadning uchib chiqish lahzasidagi parvoz trayektoriyasiga 
urinma) bilan gorizontal chiziq orasidagi burchak sifatida belgilanadi. 
Uloqtirishlarning deyarli barcha turlarida uchib chiqish burchagi har doim nazariy 
jihatdan samaraliroq bo’lgan 45
0 
ga teng burchakdan kichikroq bo’ladi. Uchib 
chiqish 
burchagining 
optimal 
kattaliklargacha 
kichrayishi 
snaryadning 
aerodinamik xususiyatlari (disk, nayza), havo muhitining qarshiligi, snaryadning 
qo’ldan uchib chiqish balandligi hamda uloqtirish chog’ida sportchining asosiy 
mushak guruhlaridan eng unumli foydalanishi yuz beradigan sharoitlar bilan 
bog’liq. Uchib chiqish burchaklarining o’rtacha qiymatlari 3-jadvalda berilgan. 
3-jadval