O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti magistratura bo‘limi qo‘lyozma huquqida udk: 336. 71

1.2.
 
Tijorat banklarida konversion bo‘limlarning tashkil etilishi 
Bugungi kunda chet el valyutasini sotish va sotib olish operatsiyalari tijorat 
banklarining konversion operatsiyalar bo‘limi tomonidan cheklanmagan miqdorda 
va ortiqcha sarsongarchiliklarsiz amalga oshirib kelinmoqda.
Konversion operatsiyalar bo‘limi - tijorat bankining jismoniy va yuridik 
shaxslarga chet el valyutasini naqd pulsiz shaklda valyuta ayirboshlash 
operatsiyalarini amalga oshirish xizmatlarini ko‘rsatish uchun tuzilgan tarkibiy 
tuzilmasidir. 
Tijorat banklarida valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish 
uchun tijorat banki rahbarining xodimlarning shtat birligi, bo‘lim faoliyatiga 
rahbarlik qiluvchi va uni nazorat qiluvchi mansabdor shaxslar ko‘rsatilgan 
buyrug‘iga asosan konversion operatsiyalar bo‘limi ochiladi.
Konversion bo‘limning shtat birligi va xodimlarining soni, bo‘limning 
amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarining hajmidan kelib chiqib, bank 
rahbarining buyrug‘iga asosan tasdiqlanadi. 
Konversion operatsiyalar bo‘limning shtat birligi, qoida tariqasida, bo‘lim 
boshlig‘i, uning o‘rinbosari va ikki nafar mutaxassisdan tashkil topadi. Konversion 
bo‘lim xodimlarining soni va shtat birligi mijozlarning soni va amalga 
oshiriladigan valyuta operatsiyalarining hajmidan kelib chiqib, bank rahbarining 
buyrug‘iga asosan o‘zgartirilishi mumkin. Konversion bo‘lim boshlig‘i: 
-
bo‘lim faoliyatiga umumiy rahbarlik qiladi, bo‘lim ishini tashkillashtiradi 
va bo‘limga yuklatilgan vazifalarning bajarilishi uchun shaxsan javob beradi; 
-
bo‘lim faoliyatiga taalluqli qonun hujjatlari talablarining o‘z vaqtida va 
puxta bajarilishi, shuningdek mehnat intizomiga qat’iy rioya etilishi ustidan 
muntazam ravishda nazorat o‘rnatilishini ta’minlaydi; 
-
chet el valyutasida bank hisobvarag‘ini ochish bo‘yicha rezidentlar bilan 
ikki tomonlama shartnomalar tuzadi; 
-
bank kassasidan balansdan tashqari orderga asosan qat’iy hisobda 
turuvchi blanklarni oladi va topshiradi; 

---

18 
-
chet el valyutasini sotib olish bo‘yicha murojaat qilgan shaxslarga tegishli 
tushuntirishlar beradi; 
-
qat’iy hisobda turuvchi blanklarning amaldagi qoldiqlarini valyuta 
ayirboshlash operatsiyalari to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlari bilan solishtiradi va 
tekshiradi; 
-
valyuta ayirboshlash operatsiyalari bo‘yicha tuzilgan reestrlarni 
ma’lumotnomalar nusxasi asosida tekshiradi; 
-
amalga oshirilgan valyuta ayirboshlash operatsiyalari bo‘yicha ish kuni 
oxirida tegishli hujjatlarni imzolaydi; 
-
qat’iy hisobda turuvchi blanklar, bo‘lim va xodimlarning shaxsiy 
shtamplarini seyfda saqlanishini ta’minlaydi; 
-
shubhali operatsiyalar haqida zudlik bilan bankning ichki nazorat 
xizmatiga yozma ravishda xabar beradi. 
Mijozlarga qulaylik yaratish maqsadida tijorat bankining rasmiy veb-saytida 
hamda konversion bo‘limi joylashgan binoning hamma ko‘rishi mumkin bo‘lgan 
joyidagi stendlarga yoki boshqa texnik vositalarga quyidagi ma’lumotlarni 
joylashtirish orqali mijozlar e’tiboriga yetkazilishi lozim: 
−
konversion bo‘limning ish vaqti; 
−
chet el valyutasini sotib olish va ularga sotish tartibi; 
−
chet el valyutasini sotish va sotib olish kurslari; 
−
konversion bo‘lim tomonidan amalga oshiriladigan operatsiyalar turlari; 
−
bank tomonidan ochiladigan xalqaro to‘lov kartalari, ularning 
imkoniyatlari va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar; 
−
xalqaro to‘lov kartasini ochganlik uchun undiriladigan vositachilik haqi 
miqdori. 
Konversion bo‘lim faqat tijorat banki binosida joylashtiriladi. Bo‘limda 
to‘lov terminallari, hisoblash texnikasi, tegishli dasturiy ta’minoti, banklararo 
yagona elektron tizimga ulangan kompyuter texnikasi, telefon aloqasi, 
yonmaydigan temir shkaf (seyf), zarur normativ-huquqiy hujjatlar va ma’lumot 

---

19 
materiallari, yong‘in xavfsizligi signalizatsiyasi va videokuzatuv kameralari 
bo‘lishi lozim. 
Tijorat banklarida valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish 
uchun konversion operatsiyalar bo‘limi bilan birgalikda valyuta ayirboshlash 
shoxobchasi ham mijozlarga o‘z xizmatlarini taklif etadi. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasi-rezident va norezident jismoniy 
shaxslarning naqd yoki xalqaro to‘lov kartalaridagi chet el valyutasini naqd milliy 
valyutaga ayirboshlash, xalqaro to‘lov kartalardagi mablag‘larni naqd shaklda 
yechib berish va norezident jismoniy shaxslarga naqd chet el valyutasini sotish 
operatsiyalarini, shuningdek, boshqa bank xizmatlarini ko‘rsatuvchi turg‘un 
shoxobcha. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasi ham tijorat bank rahbarining buyrug‘iga 
asosan ochiladi. Valyuta ayirboshlash shoxobchasini ochish to‘g‘risidagi buyruqda 
valyuta ayirboshlash shoxobchasining joylashgan yeri (pochta manzili), 
xodimlarining shtat birligi, shoxobcha faoliyatiga rahbarlik qiluvchi va uni nazorat 
qiluvchi mansabdor shaxslar ko‘rsatilishi kerak. 
Tijorat banki valyuta ayirboshlash shoxobchasini ro‘yxatga olish uchun 
Markaziy bankning tegishli hududiy Bosh boshqarmasiga valyuta ayirboshlash 
shoxobchasini ochish to‘g‘risidagi buyruqdan ko‘chirmani ilova qilib, yozma 
ravishda murojaat qiladi. Hududiy Bosh boshqarma tomonidan 3 ish kuni ichida 
valyuta ayirboshlash shoxobchasi ro‘yxatga olinib, tijorat bankiga guvohnoma 
yuboriladi. Ro‘yxatga olingan valyuta ayirboshlash shoxobchasi hududiy Bosh 
boshqarma tomonidan “Valyuta ayirboshlash shoxobchasini ro‘yxatga olish 
jurnali”ga qayd etiladi. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasining ish tartibi u faoliyat yuritayotgan 
tashkilot ish vaqti bilan kelishilishi lozim. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasida quyidagi operatsiyalar amalga 
oshiriladi: 
-
jismoniy shaxslardan va norezident-jismoniy shaxslardan naqd chet el 
valyutasini naqd milliy valyutaga sotib olish; 

---

20 
-
norezident-jismoniy shaxslarga chet el valyutasini sotish; 
-
jismoniy shaxslarning va norezidentlarning xalqaro to‘lov kartalaridagi 
chet el valyutasini naqd milliy valyutaga ayirboshlab berish; 
-
jismoniy shaxslardan va norezidentlardan chet el valyutasini inkassoga 
qabul qilish; 
-
haqiqiyligi shubha tug‘dirgan chet el valyutalarini jismoniy shaxslardan 
va norezidentlardan ekspertizaga qabul qilish; 
-
jismoniy shaxslarning va norezidentlarning chet el valyutasini o‘sha chet 
el valyutasiga maydalab yoki yirik pul miqdorida berish. 
Valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirganlik uchun vositachilik 
haqi undirilishi mumkin, chet el valyutasini sotish va sotib olish operatsiyalari 
bundan mustasno. Vositachilik haqining miqdori tijorat banklari tomonidan 
belgilanadi. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasi mijozlarning tanishib chiqishi uchun 
qulay bo‘lgan joyga quyidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan stend bilan 
jihozlanadi: 
-
valyuta ayirboshlash shoxobchasining ish vaqti; 
-
chet el valyutasini sotib olish va sotish kurslari; 
-
mazkur valyuta ayirboshlash shoxobchasi tomonidan amalga oshiriladigan 
valyuta ayirboshlash operatsiyalari; 
-
pul belgilarining haqiqiyligi va to‘lovga yaroqliligini aniqlash qoidalari; 
-
jismoniy shaxslardan va norezidentlardan chet el valyutasini sotib olish va 
sotish tartibi; 
-
valyuta ayirboshlash operatsiyalari uchun undiriladigan vositachilik haqi 
miqdori; 
-
valyuta ayirboshlash shoxobchasining ro‘yxatga olinganligi haqidagi 
guvohnoma nusxasi. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasida bir vaqtning o‘zida ikki nafar xodim — 
nazoratchi va kassir faoliyat yuritishi hamda maxsus kiyim (uniforma) bilan 
ta’minlangan bo‘lishi lozim. Zarur hollarda, tijorat banki rahbarining buyrug‘iga 

---

21 
asosan tajribali kassirlar va nazoratchilar valyuta ayirboshlash shoxobchasiga 
vaqtincha faoliyat yuritish uchun jalb etilishi mumkin. 
Tijorat banklari tomonidan valyuta ayirboshlash shoxobchasi yonmaydigan 
temir shkaf (seyf), telefon aloqasi, qo‘riqlash va yong‘in xavfsizligi 
signalizatsiyasi, valyutaning haqiqiyligini aniqlaydigan detektor yoki tester, 
tegishli dasturiy ta’minotga ega kompyuter va hisoblash texnikasi, shuningdek 
zarur normativ-huquqiy hujjatlar va ma’lumot materiallari bilan ta’minlanadi. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasida nazoratchi va kassir lavozimga 
tayinlanganligi to‘g‘risidagi tegishli buyruqdan ko‘chirma bo‘lishi kerak. 
Nazoratchi yoki kassir o‘ziga yuklatilgan vazifalarni bank rahbarining 
tegishli buyrug‘isiz boshqa shaxsga ishonib topshirishi va valyuta ayirboshlash 
shoxobchasiga begona shaxslarni kiritishi taqiqlanadi. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasining har bir xodimiga familiyasi 
ko‘rsatilgan shtamp, nazoratchiga esa, qo‘shimcha ravishda, tijorat bankining 
nomi, ro‘yxatga olish raqami va shoxobchaning manzili yozilgan shtamp biriktirib 
qo‘yiladi. 
Ishdan tashqari vaqtda valyuta ayirboshlash shoxobchasida qimmatliklar va 
shtamplarni saqlash taqiqlanadi. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasi kassiriga qimmatliklar solingan xaltalarni 
tamg‘alash uchun plombir beriladi. Uning plashkasida valyuta ayirboshlash 
shoxobchasining ro‘yxat raqami va qisqartirilgan nomi qayd etiladi. Kassirga 
plombir tijorat banki tomonidan jurnalga imzo chektirgan holda beriladi. 
Inkassatsiya bo‘limi (uchastkasi) boshlig‘i va tijorat bankining kassa mudiri 
tomonidan tasdiqlangan plombir izi namunasining bir nusxasi valyuta ayirboshlash 
shoxobchasining kassiriga beriladi. Ushbu namuna kassir tomonidan qimmatliklar 
solingan xaltalar olinayotganda inkassatorga ko‘rsatiladi. Namunaning ikkinchi 
nusxasi tijorat bankining kechki kassasiga beriladi. 
Ishga qabul qilingan xodimlar tijorat banki tomonidan moddiy javobgarlik 
to‘g‘risida tegishli qonun hujjatlarining normalari, shuningdek qimmatliklarni 
saqlash, qabul qilish, berish, ular bilan ishlash, qayta sanash va tashishga doir 

---

22 
qoidalar, valyuta ayirboshlash operatsiyalarini o‘tkazish va ularning hisobini 
yuritish tartibi bilan tanishtirilishi shart. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasi nazoratchisining vazifalari quyidagilardan 
iborat: 
−
qimmatliklar solingan xaltachalarni qabul qiladi, ularni ochishda ishtirok 
etadi hamda undagi qimmatliklar kam yoki ortiq chiqqan hollarda, ikki nusxada 
dalolatnoma tuzadi, ushbu dalolatnomani kassir bilan birga imzolaydi va uning bir 
nusxasini bankka yuboradi; 
−
ayirboshlash uchun taqdim etilgan milliy va chet el valyutasi ekvivalentini 
hamda vositachilik haqini hisoblaydi; 
−
amalga oshirilgan valyuta ayirboshlash operatsiyalarini tegishli reyestrga 
qayd etadi; 
−
ma’lumotnoma va kvitansiyalarni to‘ldiradi hamda imzolaydi; 
−
amalga oshirilgan valyuta ayirboshlash operatsiyalari bo‘yicha hujjatlarni 
ish kuni oxirida imzolaydi; 
−
ish kuni oxirida qolgan qimmatliklarni dastalari bo‘yicha sanab chiqadi va 
bu qimmatliklarning dastalari bo‘yicha xaltalarga to‘liq solinishini nazorat qiladi; 
−
amalga oshirilgan operatsiyalar to‘g‘risida hisobot tuzadi va uni tegishli 
reyestrlar va ma’lumotnomalar nusxalari asosida tekshirib chiqib, imzolaydi; 
−
qimmatliklarning amaldagi qoldiqlarini amalga oshirilgan operatsiyalar 
to‘g‘risidagi hisobot bilan solishtiradi va qimmatliklar ortiq yoki kam chiqqan 
hollarda, ikki nusxada dalolatnoma tuzadi va uni kassir bilan birga imzolaydi. 
Uning bir nusxasi tijorat bankiga yuboriladi va ikkinchi nusxasi valyuta 
ayirboshlash shoxobchasining kunlik hujjatlariga tikib qo‘yiladi; 
−
shubhali operatsiyalar haqida zudlik bilan bankning Ichki nazorat 
xizmatiga yozma ravishda xabar beradi. 
Valyuta ayirboshlash shoxobchasi kassirining vazifalari quyidagilardan 
iborat: 

---

23 
−
qimmatliklarni olish uchun buyurtmanomalarni tuzib tijorat bankiga 
taqdim etadi; 
−
inkassatorlar olib kelgan qimmatliklar solingan xaltalarni qabul qilib oladi 
hamda xaltalarni nazoratchi va inkassator ishtirokida ochadi yoki tijorat banki 
kassasidan qimmatliklarni qabul qilib, valyuta ayirboshlash shoxobchasiga olib 
keladi; 
−
almashtirish uchun taqdim etilgan banknotlarning haqiqiyligi va to‘lovga 
yaroqliligini tekshiradi; 
−
reyestrlar, kvitansiyalar va ma’lumotnomalarni, shuningdek nazoratchi 
tomonidan tuzilgan dalolatnomalarni imzolaydi; 
−
ish kuni oxirida qolgan qimmatliklarni sanaydi, ularni saralab dastalaydi 
va nazoratchi kuzatuvida qimmatliklarni xaltalarga joylaydi. 
Kassir pul va tangalarni taxlash hamda ularning o‘rab bog‘lanishiga shaxsan 
javob beradi va unga quyidagilar taqiqlanadi: 
−
milliy valyutani chet el valyutasiga sirtdan almashtirish; 
−
valyuta ayirboshlash operatsiyalari haqidagi ma’lumotlarni elektron 
tizimga kiritmasdan valyutani sotish operatsiyasini amalga oshirish; 
−
tegishli ma’lumotnoma bermasdan, valyuta ayirboshlash operatsiyalarini 
amalga oshirish; 
−
valyuta 
ayirboshlash 
operatsiyasini 
bajarmay 
turib, 
tegishli 
ma’lumotnomalar berish; 
−
valyuta ayirboshlash shoxobchasida chet el valyutasidagi va eng kam 
oylik ish haqining yarmidan ortiq miqdorda milliy valyutadagi shaxsiy 
jamg‘armalarning bo‘lishi. 
Operatsion kun yakunida ma’lumotnomalar va reyestrlarning tegishli 
nusxalari asosida amalga oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha 09016-son shakldagi 
hisobot tayyorlanadi. 
So‘zimizning yakunida shuni aytish mumkinki, “Valyuta siyosatini 
liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 

---

24 
Prezident Farmoni mamlakatimizda valyuta sohasini tartibga solishda dasturul 
amal bo‘lmoqda. Mazkur Farmon ijrosini ta’minlash maqsadida yurtimiz 
banklarining konversion operatsiyalar bo‘limi tomonidan zarur chora-tadbirlar 
amalga oshirilmoqda. Xususan, aholiga va yurtimiz mehmonlariga qulaylik 
yaratish maqsadida: 
-
bank tizimidagi mavjud valyuta ayirboshlash shoxobchalariga qo‘shimcha 
ravishda banklarning mintaqaviy va tuman filiallari binolari hamda yirik bozor va 
savdo markazlari hududlarida faoliyat ko‘rsatayotgan mini-banklarda valyuta 
ayirboshlash shoxobchalari tashkil etildi; 
-
2017 yilning 5-sentyabridan buyon bank valyuta ayirboshlash 
shoxobchalarida aholidan naqd xorijiy valyutalar sotib olinishi yo‘lga qo‘yildi; 
-
valyuta ayirboshlash shoxobchalari ertalab soat 9-00 dan kech soat 22-00 
gacha, tushliksiz faoliyat yuritishi ta’minlanmoqda.