O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

 

---

Tayanch ibora va atamalar: 
Orentir,
orientirlash burchaklari,
geografik 
kenglik
, 
geografik uzoqlik
, 
azimut burchagi, 
magnit azimuti,
magnit og’ish 
burchagi
, 
rumb burchagi, 
direktsion burchak
 , 
magnit meridiani
Joyda plan olishda, burchak o’lchash ishlarini bajarishda nuqtaning o’rni 
gorizontal yoki atrofdagi predmetlarga qarab aniqlanadi. Joyda boshlang’ich deb 
qabul qilingan nuqta yoki chiziqqa nisbatan o’z o’rnini aniqlashga 
orientirlash
(lotincha “oriens” 
sharq
ma’nosini bildiradi) deyiladi. O’lchash ishlarini olib 
borishda joydagi predmetlarga (quyosh, oy va yulduzlar, relef, daraxt, imorat va 
boshqalar) qarab gorizont tomonlarini aniqlash mumkin. Kompas kashf etilganga 
qadar gorizont tomonlari ko’pincha quyoshga qarab sharqqa nisbatan aniqlangan. 
Kompas ishlatila boshlagandan keyin (shimol, sharq, g’arb, janub) magnit qutbi 
yordamida aniqlanadigan bo’ldi. Plan olishda yo’nalishlar oralig’idagi burchaklar 
o’lchanadi, bu burchaklar 
orientirlash burchaklari
deyiladi. Geografik kengklik (φ) 
va geografik uzoqlik (λ) burchaklari bilan aniqlanadi. Yerning markaziga 
tushirilgan chiziq bilan ekvator tekisligi orasida hosil bo’lgan burchak (φ) 
geografik 
kenglik
, bosh meridian tekisligi bilan biror P nuqtadan o’tkazilgan meridional 
tekislik orasida hosil bo’lgan burchak (λ) 
geografik uzoqlik
deb ataladi. 
Geografik meridianning shimol tomoni bilan yo’nalish chizig’i orasida hosil 
bo’lgan orientirlash burchagi 
azimut burchagi
deyiladi. Agar boshlang’ich yo’nalish 
magnit meridianining shimol tomonidan o’lchansa 
magnit azimuti
deyiladi. 
Azimutlar 0
0
dan 360
0
gacha soat strelkasi yo’nalishi bo’yicha o’lchanadi. Magnit 
azimuti bilan haqiqiy azimut o’rtasidagi farq 
magnit og’ish burchagi
deyiladi. 
Yo’nalish chizig’ining to’g’ri va teskari azimutlari orasida 180
0
farq bo’ladi va ular 
quyidagicha aniqlanadi: A
1
= A±180
0
. Agar to’g’ri azimut burchagi 180
0
dan katta 
bo’lsa, teskari azimutni topish uchun 180
0
ayriladi, agar kichik bo’lsa o’nga 180
0
qo’shiladi. 
Meridianning yaqin tomoni bilan yo’nalish chizig’i orasida hosil bo’lgan 
burchak 
rumb burchagi
deyiladi. Rumb burchagi 0
0
dan 90
0
gacha o’lchanadi va 
rumb burchaklarining shimoli-sharq (shshq), janubi-sharq (jshq), shimoli-g’arb 

---

(shg’) hamda janubi-g’arb (jg’) gorizont tomonlari yozib qo’yiladi. Yo’nalishning 
rumb burchagi aniq bo’lsa, yo’nalish azimuti quyidagi formula yordamida 
chiqariladi: 
I chorak r=A;
II chorak r=180
0
 – A;
III chorak r=A-180
0
;
IV chorak r=380
0
-A 
Berilgan ikki nuqtada o’tgan meridianlar parallelmaslik burchagiga – 
meridianlar yaqinlashish burchagi deyilib, 
g
bilan belgilanadi. To’g’ri va teskari 
azimutlar orasidagi munosabat asosan quyidagi formula bilan ifodalanadi: 
A
1
= 
A
±180°
Ko’pincha amaliyotda azimut o’rniga rumb burchagidan foydalaniladi. Rumb 
burchagi deb meridianning shimoliy yoki janubiy uchidan berilgan chiziq 
yo’nalishigacha o’lchanadiigan o’tkir gorizontal burchakka aytiladi. Rumblar