O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

Topografiya asoslari fanining tarmoqlari, maqsad va vazifalari. 
 
R e j a 
Kirish 
1. Geografiya fanini o‘rganishda geodeziya, topografiya va fotogrammetriya
fanlarining maqsadi va vazifalari 
2. Boshqa fanlar bilan aloqasi 
3. Milliy xo‘jalik sohalarida tutgan o‘rni va ahamiyati 
Tayanch tushunchalar: 
Geodeziya, oliy geodeziya, amaliy geodeziya, kosmik 
geodeziya,topografiya, aerofototopografiya, fotogrammetriya, radiodalnomer va 
svetodalnomer
Geodeziya, topografiya va fotogrammetriya kurslarining bir-biriga 
uzviy bog‘liqlikda geografiya yo‘nalishida o‘rganilishidan maqsadi bo‘lajak geograf 
talabalarga geografik kartaning asosi bo‘lgan topografik kartani yaratish, uni o‘qish 
va undan foydalnishni o‘rgatishdir. 
Geodeziya 
fanning vazifasi – dala sharoitida geodezik asboblar bilan mustaqil 
ishlash va ular yordamida o‘lchash ishlarini olib borish yo‘llarini o‘rgatish. 
Geodezik asboblar to‘g‘risida zaruriy bilim va malakalarni shakillantirish. Yangi 
geodezik asboblar bilan tanishtirishdan iboratdir.
Bu kursni o‘rganish jarayonida oliy geodeziya, amaliy geodeziya, 
topografiya, aerofototopografiya va geodeziya fanlari bilan aloqada bo‘ladi. 
Umuman olganda geodeziya – Yerning shakli va kattaligini o‘rganishda, yer 
yuzidagi nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan o‘rnini aniqlashda, yer yuzasining 
karta, plan va profillarini tuzishda bajariladigan o‘lchash ishlari shuningdek, 
injenerlik inshootlarini barpo qilishda bajariladigan o‘lchash ishlari nazariyasi va 
amaliyoti haqidagi fandir. 
Yer yuzasida bajariladigan geodezik o‘lchashlar bir necha turlarga bo‘linadi: 
1) yer yuzidagi chiziqlar uzunligi; 2) chiziqlar orasidagi gorizontal va vertikal 
burchaklar; 3) yer yuzasidai nuqtalarning boshlang‘ich nuqta deb qabul qilingan 
nuqtaga nisbatan balandligi aniqlanadi. Geodezik o‘lchashlar grafik 
rasmiylashtirilib, yer yuzasinin qog‘ozda kichraytirilgan tasvirlari, topografik karta, 
plan va profillar hosil qilinadi. Geodezik o‘lchashlardan foydalanib Yerning shakli 
va kattaligi aniqlanadi, shuningdek xalq xo‘jaligining turli sohalarida, xilma-xil 
amaliy masalalarni yechishda geodezik o‘lchashlar bajariladi. 
Yer yuzasida o‘lchash ishlarini olib borish, o‘lchash natijalarini 
matematik jihatdan ishlab chiqish yoki grafik rasmiylashtirish geodezik masalalarni 
yechishda asosiy metod bo‘lib xizmat qiladi. Geodezik o‘lchashlar yer yuzasida 

---

emas, balki yer bag‘rida, dengiz sathida va fazoda ham olib boriladi. “Geodeziya” – 
grekcha so‘z bo‘lib, ge –Yer, daizo – bo‘lish demakdir. Geodeziyaning bu mazmuni 
uning qadim zamonlardan kishilik jamiyatining hayotiy talablari asosida vujudga 
kelganligini bildiradi 
Ishlab chiqarish kuchlari, fan va texnikaning taraqqiyoti natijasida geodeziya 
fani ham rivojlana borgan Yerning shakli va kattaligini aniqlash, yer yuzasini karta 
va planda tasvirlash, injenerlik inshootlarini qurish, hamda turli amaliy va ilmiy 
masalalarni yechish uchun o‘lchash ishlarini baja rish yangi-yangi usullari yaratilib 
geodeziya ko‘p tarmoqli fanga aylandi. 
Yerning shakli va kattaligini aniqlashda bir necha usul mavjud. Shulardan 
biri geodezik metoddir. Bu usulda mukammal asboblar yordamida juda aniq 
o‘lchashlar bajariladi va ular asosiy geodezik ishlar deb ataladi. Asosiy geodezik 
ishlar natijasida koordinatalari va absalyut balandligi aniqlangan, o‘rni joyda 
maxsus geodezik belgilar bilan mustahkamlangan punkitlar sistemasi hosil qilinadi. 
Bu punkitlar sistemasining yig‘indi si geodezik tayanch shaxobchalarni tashkil 
qiladi. Geodezik tayanch shaxobchala ri Yerning shakli va kattaligini aniqlashda, 
shuningdek barcha geodezik o‘lchashlarni yagona sistemaga birlashtirishda hamda 
turli masshtabda karta va planlar tuzishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Asosiy geodezik 
ishlar nati jasida Yer puo‘stlog‘ining harakati, materiklarning siljishi, okean va 
dengiz sathlarining bir-biridan farqi kabi masalalarni yechishga imkon beradi. 
Yerning shakli va kattaligini aniqlash, geodezik tayanch shaxobchalarni barpo 
qilish