Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

у
n u rlan ish lar 
k o 'rin ish id a chiqarish b o 'la d i. T abiiy v a s u n ’iy radioaktivlik o 'rta s id a b iro r bir 
p n n sip ia l faiq y o 'q , ular um um iy q o n u m y atlar asosida kechadi.
Y adro ay la n ish la m in g ikki turi m a ’lum - rad io ak tiv parchalanish v a yadro 
reaksiyalari
113

---

3-rasm . E lem ent atom ining tuzilishi.
R ad io ak tiv p archaJanishning quyidagi k o 'rin ish la ri bor:
A) alfa n urlanish, b u ning n a tija sid a 2 proton v a 2 n e y tro n d an tashkil topgan alfa 
zarrachasi yad ro d an chiqib ketadi (geliy y ad ro si) Bu zarra c h a 2 ta m u sb at zaiy a d g a
ega. Ju d a k atta en erg iy a va io n lash q o b iliy atig a ega. O q ib a td a tashqi m u h itd a tezda 
o 'z energiyasini y o 'q o ta d i. H av o d ag i h arak at tezligi 20000 k m /sek , h arak at y o 'li 3 -
11 sm gacha, biologik to 'q im a la rg a 0,1 m m g a c h a kiradi 
Q o g 'o z v a ra g 'i alfa 
zarrach alam i bu tu n lay to ‘sib qoladi
A lfa - n u rlan ish g a u ch ray o tg an y ad ro yangi kim y o v iy elem en tn in g atom i 
y a d ro sig a aylanadi, hosil b o 'lg a n y ad ro n in g zaryadi b irin ch isid an 2 ga, m assa soni 4 
b irlik k a kam ayadi. Y angi elem en t davriy tizim d a ch ap g a 2 katak siljiydi (m asalan: 
radiy 226 radon -222).
B ) b etta-nurlanish. B etta-n u rlan ish n in g 2 turi m a ’lum:
1) E lek tro n p archalanish. B un in g n a tija sid a y ad ro neytroni p ro to n g a aylanadi. 
Y angi hosil b o 'lg a n elem en t b itta b irlik k a k o 'p zary ad (p ro to n ) oladi v a tizim d a bir 
katak o 'n g g a siljiydi (m asalan: Stronsiy -90 to n y -90).
Y ad ro d an b itta elek tro n v a antineytrino uchib chiqadi, m a ssa soni o 'z g a rm a y
qoladi.
2) P ozitron p arch alan ish B u n d a proton n e y tro n g a aylanadi, yadro zaryadi 
b ittag a kam ayadi, hosil b o 'lg a n yangi elem en t bir katak ch a p g a siljiydi (m asalan: 
uglerod -11 bor -11 ga aylanadi).
114

---

Y adrodan p o zitro n v a n ey trin o chiqib ketadi M assasi v a lonlash qobiliyati 
b o 'y ic h a b etta-zarrach alar a lfa zarrach alarg a qarag an d a k am roq, havodagi tezligi 
(2 70000 km /sek) H arak at y o 'li 20 m g acha, biologik to 'q im a la rd a I sm gach a 
b o 'la d i Shuning uchun b eta -z a rra c h a la r tashqi ta sir q ilg an d a te n d a va asosan k o 'z d a
radiatsion zararlanishni k eltirib chiqarishi m um kin, am m o ham m asid an k o 'r a agar 
rad io ak tiv p archalanish o rg an izm ichida sodir b o 'ls a eng x avflidir. D e ra z a oynasi va 
m etalin in g bir n ech a m illim etr qalinligi organizm ni b e ta -zarrach alard an h im o y a 
qiladi. K iyim ularni 50% g a c h a yu tib qoladi.
V ) 
G am m a-n u rlan ish
Bu 
elek tro m ag n it 
nurlanish 
b o 'lib , 
radioaktiv 
ay lan ish lard a ato m la m in g y a d ro la r chiqarishidan hosil b o 'la d i G am m a-n u rlan ish n in g
o 'z i alohida y u z a g a kelm aydi U o d a td a b eta-p arch alan ish , kam h o llard a esa alfa- 
parchalanish bilan b irg alik d a y u z a g a keladi G am m a -n u rla r zarv ad g a eg a emas. 
T o v u sh tezligida tarqaladi. lo n lash qobiliyati beta-zarrach alard an y u z m arta, alfa 
zarrachalardan b ir n e c h a o 'n m ing m arta kam dir. G am m a-n u rlari eng yuqori 
kiruvchanlik q o b iliy atig a ega. o 'tis h y o 'li havoda 3 km g a c h a tarqaladi