Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

Gom eostaz 
- bu odam organizm ining b a’zi fiziom antiqiy funksiyalan va ichki 
muhitnmg nisbiy doim iyligidir G om eostaz nafas a zolan, qon aylanishi tizimi, ovqat 
hazm qilish va ayirish a ’zolarining uzluksiz faoliyati tufayli ta ’minlanadi
Faol adaptatsiyaning biologik m a’nosi o'zgargan tashqi m uhit sharoitlanda 
gom eostazni
ushlab turishga asoslangan. Odam organizmi uchun x av f soluvchi tashqi 
qo'zg'atuvchilar - tashqi muhit faktorlan: harorat, namlik, havoning, suvning, ovqat 
mahsulotlarining kimyoviy tarkibi, shovqin, psixogen om illar va boshqalar. 
G om eostazning 
asosiy 
ko'rsatkichlari 
(tana harorati, 
qonning 
va to'qim a 
suyuqhgining osmotik bosimi va boshqalar) o 'z-o 'z in i boshqaruvning murakkab 
mexanizmlari orqali bir m e’yorda turadi. Bunday mexanizm lar nerv, endokrin va 
sensor tizimlarini o ‘z ichiga oladi.
M ehnat xavfsizligi psixologiyasi 
- psixom antiqiy ilm ning bir sohasidir. 
Ijtim oiy-tarixiy va aniq ishlab chiqarish sharoitiga, mehnat qurollariga, mehnatga
42

---

o'qitish usullariga va ishlovchilarning shaxsiy psixom antiqiy sifatliiriga b og'liq holda 
har xil turdagi mehnat t'aoliyatining psixom antiqiy afzalliklanni o'rganadi
Shuning uchun mehnat psixologiyasining o'rganish obyekti nafaqat mehnat 
faoliyati va mehnat xavfsizligi bo'lm asdan, balki m ehnatkashlam ing shaxsiy 
afzalliklari, qisman - uning kasbiy qobiliyatlan va mehnat faoliyati amalga 
oshiriladigan, mehnatdagi shaxslararo munosabatlar, predmetlar, qurollar, mehnat 
ozuqalan ishlab chiqarishga o'qitishning usullari hisoblanadi.
M ehnat psixologiyasining asosiy masalasi - mehnat faoliyatining yengil, xavfsiz 
bo'lishiga. uning katta xursandchilik olib kelishiga, korxonalardagi insoniy 
m unosabatlar garmonik va faol bolishiga yordam berishdir.
M ehnat xavfsizligi psixologiyasi inson faoliyati xavfsizligini ta ’minlash 
b o'yicha tadbirlar tizim ida muhim qismni tashkil qiladi.
Zam onaviy ishlab chiqarishlarda buzilish va jarohatlanish muammolarini faqat 
muhandislik usullari bilan yechish mumkin emas.
Tajribalar shum ko'rsatadiki, tez-tez buzilish va jarohatlanishlar asosida 
m uhandislik 
loyihachilik 
nuqsonlari 
yotm aydi, 
balki 
tashkiliy-psixom antiqiy 
sabablar: xavfsizlik m asalalan bo'yicha kasbiy tayyorgarlikning past darajasi, yetarli 
tarbiyalanm aganlik, 
xavfsizlikni 
kuzatishga 
m utaxassislam i 
yetarli 
darajada 
qo'ym aslik, shaxslam i jarohatlanishga xavfi baland b o'lgan xavfli ishlar turiga 
qo'yish, odam larning ishga charchagan va psixologik holatlarda kelishi.
X alqaro tajriba va m utaxassislam ing ilmiy izlanishlari shuni ko'rsatadiki, 
bo'ladigan jarohatning 60% dan 90% gachasi asosan jabrlanuvchilam ing o 'z ayblan 
bilan sodir bo'ladi. Bu borada Suqrotning quyidagi gapini eslaymiz:
«Men tirik bo'lm agan tabiat bilan shug'ullanishni tugatam an deb qaror qildim va 
tushunishga harakat qilaman, nim aga shunday bo'ladi, odam biladi, nim a yaxshi, 
b iroqyom on ishni qiladi».
Xavfsizlik psixologiyasi deganda inson faoliyati xavfsizligini ta'm inlash uchun 
psixom antiqiy bilim lam i qo'llash tushuniladi.
43

---

X avfsizlik psixologiyasi psixom antiqiy jarayonlar va xususiyatlam i o'rganadi va 
mehnat faoliyati jarayonida kuzatiladigan psixom antiqiy holatlarning har xil 
shakllarim, aynan to liq tahlil qiladi
Psixom antiqiy faoliyat strukturasida inson 3 ta asosiy guruh komponentlami 
ajratadi: psixom antiqiy jarayonlar, xususiyatlar v a holatlar.
Psixom antiqiy jarayonlar psixom antiqiy faoliyatm ng asosini tashkil qiladi 
Bularsiz bilim m ng vujudga kelishi va hayot tajribasini orttirish mumkin emas 
Psixom antiqiy jarayonlam ing bilimli, em otsional va irodali turlari mavjud (sezish, 
zehnlash, eslash va hokazo)
Psixomantiqiy xususiyatlar (shaxs sifati). Shaxs xususiyati - bu uning muhim 
afzalliklari 
(xarakter, 
tem peram ent 
yo'nalishi). 
Shaxsning 
sifatlan 
ichida 
intellektuallik, em otsionallik, iroda, axloq, m ehnat ajralib turadi. Yana barqarorlik va 
doimiylik xususiyatlari.
Psixomantiqiy holatlar turli-tum anlik va vaiqtinchalik xarakteri bilan ajraladi, u 
aniq 
davrda 
psixom antiqiy 
faoliyatning 
afzalliklanni 
aniqlaydi 
va 
butun 
psixom antiqiy jarayonlar davom ida ijobiy yoki salbiy bayon qilimshi mumkin. 
M ehnat psixologiyasi vazifalari va xavfsizlik psixologiyasi muammoiaridan kelib 
chiqqan holda, ishlab chiqarish jarohati halokatning oldini olishni tashkil qilishda 
alohida aham iyatga ega b o'lgan ishlab chiqarish psixom antiqiy holatlari va maxsus 
psixom antiqiy holatlarni ajratish m aqsadga muvofiq.
Insonlarning kuchiga, fe’liga va nerv jarayonlarining harakatchanligiga, bosh 
m iya bo 'lim lan ham da birinchi va ikkinchi signal tizimlari o'rtasidagi o 'zaro ta sirga 
qarab, ulam ing asab tizimi turlarini tabaqalashtirdi va 4 guruhga ajratdi: