Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

M a’lumot jihatining maqsadi 
- m ashinaning barcha tavsiflarini aks ettirish va 
operatom ing bu m a’um otlam i xatosiz qabul qilishi va ishlov berishi, uni va xotirasini 
zo'nqtirm aslik demakdir. Natijada operator mehnatining xavfsizligi, aniqligi, sifati va 
unumi ta ’minlanadi.
Biofizik jihatdan 
- shunday atrof-muhitni tashkil qilish tushuniladiki, bunda 
operator uchun normal fiziomantiqiy holat va zarur ish qobiliyati ta ’minlab beriladi 
Misol: m ashinalam i yaratayotganda muliitning shovqin, titrash, y o ru g 'lik va havo 
muhiti ko'rsatkichlarining maxsus lzlanish zarurivati paydo bo'ladi.
Energetik jihatdan 
m o h iyati-m ashinaning boshqarish qismlari bilan operator 
optimal im konivatlarining kelishuvi ko'riladi. Bunda operator tornonidan qo'yilgan 
kuch, sarflangan q u w a t ham da mashina harakatining tezligi va aniqligi nazarda 
tutiladi
Fazoviy-antropom etrik 
jihatlari 
-
ish 
jarayonida 
odam 
tanasining 
o'lcham larini, tiishqi fazoning ko'rinish nnkoniyati va operatom ing holatim hisobga 
olish nazarda tiitiladi. Bu masalani yechish uchun ish joyining hajmi. operatom ing 
yeta olish qobiliyati va uning pultgacha b o'lgan masofasi va boshqalar aniqlanadi
Ergonom ikaning texnik-estetik jihatlari 
- m ehnat jarayonida insonning 
m ashina bilan m uloqotda bo'lishi natijasida qay darajada qainoatlanganligining 
ta ’minlanishini ko'rsatadi
39

---

1.8. Faoliyat xavfsizligi psixologiyasi
O dam tug'ilganidan boshlab, o ‘zi uchun umuman yangi sharoitlarga duch keladi 
va o 'zin in g ham m a a ’zo va. tizimlarini shu sharoitlarga m oslashtirishga majbur 
bo'ladi. Keyinchalik, individual taraqqiyot davom ida odam organizm iga ta 'sir 
etuvchi faktorlar doimiy ravishda o'zgarib turadi. Bu esa doim iy funksional 
o'zgarishlam i talab qiladi. 
A daptatsiya
yoki m oslashuvchanlik tushunchasi deganda 
m oslashuvchanlik faoliyatining tu g 'm a va orttirilgan turlari tushuniladi. Bu esa 
hujayra, a ’zo, tizim va organizm darajasida yuz beradigan aniq fiziomantiqiy 
reaksiyalar tomonidan ta ’minlab beriladi H im oya-m oslashuvchanlik reaksiyalari 
reflektor v a gumoral y o 'lla r bilan boshqariladi, bunda asosiy o 'rin oliy nerv 
faoliyatiga ajratiladi. Odam organizm ida ju d a k o 'p foydali moslashuvchanlik 
xususiyatlari bo 'lib ular:
1. Ichki m uhit ko'rsatkichlari (ozuqa moddalari, kislorod, harorat, qon 
bosim ining darajasi);
2. Odam organizm ining asosiy biologik talablarini qondiruvchi axloqiy faoliyati 
(oziq-ovqat, ichimlik, jinsiy va boshqalar),
3. Insonning jam iyatdagi tajribasiga asoslangan ijtimoiy faoliyat natijalari: 
umumiy va shaxsiy.
Ijtim oiy om ilning inson salom atligiga ta ’siri ju d a katta. K o'pincha ijtimoiy 
jarayonlar biologik jarayonlarga katta ta ’sir o'tkazishi mumkin. Aholi salomatligi 
holati asosiy va tizimlardagi o'zgarishlar va funksional holatlarning, shuningdek, 
aholi jism oniy rivojming ko'rsatkichlari bilan belgilanadi. Ayrim organlam ing 
funksional holatini va ayniqsa, insonning ish qobiliyatini baholashda m e’yoriy 
kattaliklargagina emas, shu bilan birga funksiyalarining m aqbulligi to 'g 'risid ag i 
tasaw u rlarg a ham amal qilish kerak.
O 'sib kelayotgan organizm ning ham biologik, ham ijtimoiy funksiyalari qanday 
rivojlanayotganligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar mavjud.
Odam organizmini o ‘zi-o'zini boshqarish jarayoni issiqlik bo'lib, “oltin qonunga 
bo'ysunadi” - m a’lum bir faktom ing hayotiy zarur darajadan chetga chiqishi, m a’lum 
bir funksional tizimning son-sanoqsiz apparatlarining zudlik bilan qayta tiklanishiga
40

---

olib keladi. Bu esa hayotiy zarur m oslashuvchanlik darajasinini yangidan tiklanishiga 
sabab bo'ladi.
Butun 
organizm ning 
ishi 
ko'pgina 
funksional 
tizim lam ing 
birgalikda 
bajaradigan ishiga asoslangan.
Organizm ning him oyalanish reaksiyalaridan biri - og'riqdir. Retseptorlarga 
zararlovchi ta ’sir etganda o g 'riq paydo bo'ladi, o g 'riq d a to 'q im a va organlarda 
biologik faol m oddalar ajralishi kuchayadi, masalan, qonda buyrak usti bezlari 
gormoni — adrenalin miqdori ortadi. 
Haroratning ko'tarilishi - isitmalash 
organizm ning him oyalanish - moslanish reaksiyalaridan biri. Harorat yuqori 
bo'lganda ayrim mikroorganizm lar, ayniqsa viruslar ancha tez nobud bo'ladi, 
m oddalar almashinuvi jarayoni tezlashadi, leykotsitlam ing fagotsitar funksiyasini 
oshiradi. Lekin tana haroratining 40°C dan oshib ketishi aksincha organizmni nobud 
qilishi mumkin.
Insonni faoliyat jarayoniga adaptatsiya bo'lishining quyidagi turlari bor:
1. R u h iy adaptatsiya
- shaxsning muttasil rivojlanib va boyib borish qobiliyati 
tushunilib, bu atam a shaxsning o 'zin i-o 'zi tarbiyalashini, o'zligini anglab yetishi, 
o 'zin i-o 'zi boshqarishi, yuksak axloqiy sifatlarga ega bo'lib, m a'naviy yuksalishi, 
o'zligini va o 'z mohiyatini nam oyon qila olishi tushuniladi.
2. Ijtim oiy adaptatsiya
- o 'z m ohiyatiga k o 'ra shaxsning ijtimoiy muhit 
sharoitlariga moslashuvidan iborat jarayon bo'lib, uning onglilik darajasini, 
m ustaqilligini v a ijtimoiyligini tavsiflaydi. Ijtim oiy om ilning inson salom atligiga 
ta ’siri ju d a katta.
3. F iziom antiqiy adaptatsiya -
tashqi m uhit sharoitlariga mos ravishda, unga 
moslashib yashash uchun gom eostatik strukturalar tarkibini 
o'zgartirish va 
organizm ning m e’yoriy faoliyat ko'rsatishini ta ’minlaydi.
Adaptatsion davm ing quyidagi qiyinchiliklari bor:
1. Avvalgi jam oadan, ulam ing yordam idan ajralish bilan bog'liq salbiy 
kechinmalar.
2. K asbga tayyorgarlikning yetarlicha emasligi
41

---

3. O 'z harakatlarini psixom antiqiy boshqanshni bilmaslik, odatiy pedagogik 
nazoratning yo'qligi bilan bog'liq ruhiy vazivat.
4. Yangi sharoitda o'qish va dam olishning optimal rejimini lzlash.
5. 0 ‘z-o‘zini boshqarishni y o 'lg a qo'yish (uy sharoitidan yotoqxona sharoitiga 
o ‘tish)
6. Mustaqil yashash va ishlash ko'm km alarining yo'qligi.
Funksional tizim o 'z ichiga tirik datchik b o 'lib hisoblanadigan retseptor 
tuzilmalardan tashkil topgan. Uning tarkibiga markaziy apparat, y a ’ni nnya 
strukturalari kiradi. Bu strukturalar tashqaridan kelayotgan signallarni qabul qiladi, 
tahlil va sintez qilib, kutilayotgan natijani dasturlashtirib beradi. Shuningdek, 
funksional tizimning ijro etuvchi zanjin - periferik organlar ham bo'lib, bular 
kelayotgan buyruqlarni am alga oshiradilar Bundan tashqari afterentatsiya - qayta 
aloqa ham mavjud bo'lib, markazni ijro etuvchi m exam zm lar faoliyati va oxirgi 
natija haqida xabar beradi Oxir-oqibatda turli funksional tizim lar birlashib, silliq 
ishlovchi orgamzmni hosil qiladi. Bunda organizm uchun zarur b o'lgan u yoki bu 
funksional tizimning ustuvorligini k o 'n sh mumkin