1-mavzu: Birjalarning iqtisodiy mohiyati

9.2. Kliring va hisob-kitoblarning umumiy tavsifi 
Kliring va hisob-kitob operatsiyalari birja bitimi tuzilgandan so'ng boshlanadi 
va birja a'zolari va ularning mijozlaridan tashqari boshqa tashkilotlar (hisob-kitob-
kliring, bank, depozitariy va b.) ham ishtirok etadigan qator bosqichlardan (jarayon) 
o'tini qamrab oladi.
Kliring va hisob-kitoblar quyidagilarga bog'liq ravishda tasniflanadi:
a)
birja tovari turi:
• qimmatli qog'ozlar bozori kliringi; 
• fyuchers shartnomalari bozori kliringi;
b) markazlashuv darajasi: 

---

 * alohida birja kliringi;
*birjalararo milliy kliring;
• halqaro kliring;
v) xizmat ko'rsatiladigan joira: 
• Kliring palatasi a'zolari o'rtasida kliring;
• birja a'zolari o'rtasida kliring;
• boshqa sxemalar. 
Kliring va hisob-kitobni tashkil qilish qator tamoyillarga amal qilishni 
talab qiladi.
Birinchidan, kliring va hisob-kitoblar odatda ixtisoslashgan organ tomonidan 
amalga oshiriladi. Bu yuridik mustaqil tashkilot - Kliring (Hisob-kitob) palatasi yoki 
birjaning ixtisoslashgan tarkibiy bo'linmasi bo'lishi mumkin.
Ikkinchidan, birja mijozlarining manfaatlarini himoya qilish nuqtai nazaridan 
mijozlarning mablag'lari hisobini birja vositachilari mablag'lari hisobidan alohida 
yuritish talablariga katta e'tibor qaratiladi. 
Uchinchidan, tuzilgan birja bitimlari hisob-kitob-klirirng tizimiga faqat ro'yxatga 
olingan va ularning rekvizitlari tekshirib ko'rilgandan so'ng kelib tushadi. Aks holda ular 
kliringga yo'l qo'yilmaydi.
To'rtinchidan, kliring va hisob-kitoblarning vaqt bo'yicha qat'iy belgilangan jadvali 
mavjudligi. Kliring va hisob-kitob jarayonida har bir operatsiya qat'iy belgilangan vaqt 
oralig'iga ega bo'lib, ularni buzish katta jarima solishga olib keladi.
Beshinchidan, birjada tuzilgan bitimlarning ijro etilishini kafolatlash tizimi. Kliring 
va hisob-kitob mexanizmi birja bitimi tomonlaridan biri o'z majburiyatlarini bajara 
olmay qolganda birja strukturasi ushbu birja bitimi bo'yicha ikkinchi tomonning 
oldidagi majburiyatlarni bajarishni o'zzimmasiga olishini kafolatlaydi.