O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti o‘simlikshunoslik va moyli ekinlar kafedrasi “O„simlikshunoslik”

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
QISHLOQ VA SUV XO‘JALIGI VAZIRLIGI 
TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI 
 
 
 
 
 
O‘SIMLIKSHUNOSLIK VA MOYLI EKINLAR 
KAFEDRASI 
“O„simlikshunoslik” fanidan tarqatma materiallar 
 
Mavzu: 1-guruh ekinlar donli ekinlarning sistematik va 
morfologik belgilarini ajratish 
 
(1 – laborotoriya mashg‟uloti) 
Toshkent-2022 

---

1-Laborotoriya mashg‘uloti. 1-guruh ekinlar donli ekinlarning sistematik va 
morfologik belgilarini ajratish 
 
Donli o„simliklarning hammasi qo„ng„irboshsimonlar (Poaceae) oilasiga 
mansubdir. Bu oila eng katta botanik oilalardan biri bo„lib, unga sakkizta donli 
ekinlar avlodi, tur, kenja tur, tur xillari kiradi. Donli o„simliklar juda ko„p xil 
shakllarga ega bo„lishi bilan bir qatorda ular ko„p umumiy morfologik va biologik 
xususiyatlarga ega, shu sababli ularni umumiy xususiyatlaridan boshlab
keyinchalik esa har bir avlod va turlarini o„rganish maqsadga muvofiqdir. 
Bu guruhga bug‟doy, arpa, javdar, suli, tritikali kiradi. Bu o„simliklar bir-
biridan ildizidagi murtak ildizchalar soni bilan, poyasining uzunligi bilan, namga 
talabchanligi bilan, uzun yoki qisqa kunligi bilan, rivojlanish fazalarining qaysi 
bosqichida tez yoki sekin o„sishi bilan, donining qorin tomonida ariqchasi bor yoki 
yo„qligi bilan farq qiladi. 
 
Ildiz majmuasi. 
Ildizi sachoq ildiz popuksimon bo„lib, yerga 100-120 sm va 
undan ham chuqur kirib boradi. Biroq ildizning asosiy qismi yerning xaydalma 
qatlamida joylashgan bo„ladi. Ildizi ikki xil; murtak yoki birlamchi va asosiyyoki 
ikkilamchi ildizlardan iborat bo„ladi. Murtak ildizi urug„ unib chiqish davrida hosil 
bo„lib, birinchi guruh donli o„simliklarda 3 tadan 8 tagacha, ikkinchi guruh donli
o„simliklarda faqat bitta bo„ladi. 
Murtak ildizchalar paydo bo„lgandan so„ng poyacha o„sa boshlaydi, u ham 
donning po„stini yorib tuproq betiga yorug„likka chiqadi, qobiqli don (arpa, suli) 
larda poyacha oldin donni o„rab turgan qobig„i ostidan o„tib, donning uchidan yer 
betiga chiqadi, qobiqsiz donlarda poyacha donning ostki qismida murtak 
joylashgan yerdan paydo bo„ladi. 
Poyasi poxol, somon bo„lib ichi bo„sh yoki g„ovak parenxima bilan to„la 
bo„ladi. Past bo„yli donli o„simliklar 6-7, baland poyali donli o„simliklar esa 20-25 
ta bo„g„im oraliqlariga ega bo„ladi.
 
Bargi
- sodda 
oddiy barg
, lentasimon shaklda, barg shapolog„i va barg 
qinidan iborat: barg qinini barg shapolog„iga o„tar yerida ikkita barg 
quloqchasi
va 
ichkarisida 
barg tilchasi
joylashgan. Tilcha suvning poya bilan barg qinining 
orasiga tushishiga to„sqinlik qiladi. Barg qinining ikki tomonida hosil bo„lgan barg 
quloqchalari esa barg qinini poyada ushlab turishga xizmat qiladi. 
Barg tilchalari kalta yoki uzun bo„lishi mumkin. Barg quloqchalari esa 
mayda, yirik, uzun, yaxshi rivojlangan, ularda kiprikchalar bo„lishi mumkin.
Donli o„simliklarning tilchasi bilan quloqchalari har xil tuzilgan va rivojlangan 
bo„lib, bu ko„rsatgichlar birinchi gurux donli o„simliklarda bir biridan farq 
qilganligi uchun muhim sistematik belgi hisoblanadi. 
Barg tilchalari kalta yoki uzun bo„lishi mumkin. 
Birinchi guruh donli ekinlarning umumiy belgilari 
1.Donning qorin tomonida uzunasiga ketgan ariqchasi bor. 
2.Maysa hosil bo„lish davrida bir nechta murtak ildizchalar paydo bo„ladi 
3.Boshoqlarda pastki gullari yaxshi rivojlangan bo„ladi. 

---

4.Poyasi bo„sh g„ovak bo„ladi. 
5.Kuzgi va bahorgi shakllarga ega. 
6.Uzun kunli o„simliklar. 
7.Haroratga kam talabchan o„simliklar 
8.Tuproq namiga talabchan. 
9.Boshlang„ich rivojlanish davrida (maysalanish -tuplanish) tez o„sadi. 
Barg quloqchalari esamayda, yirik, uzun, yaxshi rivojlangan,ularda kiprikchalar 
bo„lishi mumkin. 
3-jadval 
Birinchi guruh donli o‘simliklarning barg tilchasi va barg 
quloqchalarining tuzilishi. 
Barg 
qismlari 
Bug‘doy 
Javdar 
Arpa 
Suli 
Tilchasi, 
Quloqchalari 
kalta 
ozroq 
konussimon 
mayda, 
aniq 
ifodalangan 
ko„pincha 
kiprikchalari 
bo„ladi.
kalta 
mayda 
kiprikchalar 
bo„lmaydi,bar
vaqt 
qurib 
qoladi 
yoki 
tushib 
ketadi 
kalta 
juda yirik,shox 
simon 
shaklda, 
kiprikchalari 
bo„lmaydi,ko„pincha 
bir birining tagiga 
uchma-uch 
kirib
turadi 
Juda 
rivojlang
an, cheti 
tishchali 
quloqcha
- 
lari 
bo„lmay
di 
Nazarot uchun savollar 
1.
Birinchi guruh donli ekinlarning ildizi, poyasi, bargini klaster yordamida 
tarmoqlantiring? 
2.
Birinchi guruh donli ekinlarning ildizi qanday ildiz? 
3.
Bug‟doyning poyasini tuzilishini ayting?