Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

7-Mavzu.
 Mexanik, ximiyaviy va organik yo`l bilan hosil bo`lgan jinslar va ularning
xossalari
.

---

47 
Cho‘kindi tog‘ jinslarining ko‘pchiligi qurilish materiali ishlab chiqarish uchun xom ashyo 
bo‘lib hisoblansa, ba‘zilari bevosita qurilish toshlari sifatida ishlatiladi. 

Qum va shag‘al - Magmatik, metamorfik va cho‘kindi tog‘ jinslarining nurashi natijasida 
hosil bo‘ladi. Qumning o‘lchamlari 0,14mm ...... 5mm gacha, shag‘alniki esa 5. . .70 mm 
bo‘ladi. Qurilishda qumlardan qorishmalar tayyorlashda, ohak bilan aralashtirib silikatli 
buyumlar olish uchun, shag‘alni esa betonga to‘ldirgich sifatida ishlatiladi. 

Gillar - juda mayda zarrali yotqiziqlardir. Ular tabiatda tog‘ jinslaridan granitlar, gneyslar 
singari, dala shpatlari tarkibida bo‘lgan jinslarni yemirilishidan hosil bo‘ladi. Uning tarkibiga 
kaolinit gruppasiga kiruvchi Minerallar kvarts zarralari, slyuda, temir oksidi, kalg‘tsiy va 
magniy karbonatlar kiradi. Kaolinitli gillar (kaolinlar) oq rangga ega boshqa gillar tarkibidagi 
begona aralashmalar turi va miqdoriga qarab turli rangda, toki qora ranggacha bo‘ladi. Gillar 
namlangandan so‘ng plastik holatga o‘tib, xoxlagan shaklga kira oladi. Uni kidirilganda esa 
sun‘iy tosh materialiga aylanadi. Gillar sopol materiallar, tsement ishlab chiqarishdagi asosiy 
xom ashyodir. 
■ Gips va angidrid - ximiyaviy cho‘kindi sifatida ajralib chiqqan jins bo‘lib, asosan gips va 
angidrid Minerallaridan tashkil topgan. Tashqi ko‘rinishi va fizikaviy - mexanik xossalari 
bo‘yicha bir - biridan farq qilmaydi. Qurilishda ulardan mineral bog‘lovchi moddalar olish 
uchun, ayrimlaridan esa binolarning ichki qismini qoplash uchun ishlatiladi.

Magnezit - ximiyaviy yo‘llar bilan hosil bo‘lgan, magnezit mineralidan tashkil topgan 
jins. Undan qurilishda o‘tga chidamli buyumlar va materiallar olish uchun, qisman esa 
bog‘lovchi modda (kaustik magnezit) olishda foydalaniladi.

Mel (Bo‘r) - Organik yo‘llar bilan hosil bo‘lgan, o‘simlik qoldiqlaridan hosil bo‘lgan 
jins. Ximiyaviy tarkibi bo‘yicha butunlay kal‘tsiy karbonatdan tashkil topgan, mustahkamligi 
unchalik yuqori emas. Qurilishda bo‘yovchi tarkiblarda oq pigment sifatida, zamaskalar 
tayyorlashda, shuningdek ohak va portlandtsement ishlab chiqarishda ishlatiladi. 

Diatomit - Organik qoldiqlardan hosil bo‘lgan kremniyli jinsdir. Bular suvli 
qumtuproqdan (opal) iborat bo‘lgan diatomitli suv o‘simliklarining skeletlari yig‘indisidan 
tashkil topgan. Tashqi ko‘rinishidan diatomit oq yoki sarg‘ish rangli, g‘ovak, juda yengil va 
yumshoq. Bir oz tsementlashgan tog‘ jinsi bo‘lib, ko‘pincha u yozadigan bo‘rga o‘xshaydi. 
Bo‘r bilan diatomitning bir - biridan farqi shuki bo‘r NS1da qattiq qaynagani holda, diatomit 
mutlaqo qaynamaydi. 

Trepel - Qadimgi geologik davrlardagi dengizlarda yashagan sodda o‘simliklarning, 
silitsitli chig‘anoqlarning cho‘kishi natijasida hosil bo‘lgan jins. Trepel asosan, mayda (0,01-
0,001) opal mineralli zarrachalardan iborat. Rangi oq, bo‘z, sarg‘ish piritsimon bo‘ladi. 
Diatomit va trepellar xossalari bir - biriga yaqin bo‘ladi. Ularning g‘ovakligi 60...70%, zichligi 
350-950 kg/m
3
, issiqlik o‘tkazuvchanligi 0,17.....0,23 VT/(m
0

S), faol qumtuproq miqdori 
75....96% ni tashkil etadi. Qurilishda diatomit va trepeldan issiqdan himoya qiladigan 
materiallar tayyorlashda, shuningdek mineral bog‘lovchi moddalar tarkibiga faol mineral 
qo‘shimcha sifatida ishlatiladi. Vaqt o‘tishi bilan trepel - mayda zich zarrali yoki g‘ovak, qiyin 
namlanadigan amorfli qumtuproqdan tuzilgan - opokaga aylanadi. Qurilishlarda tosh o‘rnida 
turli ko‘rinishdagi ohaktoshlar, dolomitlar va qumtoshlar ishlatiladi.

Ohaktoshlar juda ko‘p hollarda organogen jinslar bo‘lib, shuningdek ximiyaviy yo‘llar 
bilan hosil bo‘lgan ohaktoshlar ham uchraydi (ohakli tuflar). Ohaktoshlar asosan kal‘tsit 
mineralidan tashkil topsada, ko‘pincha turli aralashmalar (qumtuproq, gil, dolomit, temir 
oksidi, organik birikmalar) bilan birgalikda uchraydi. Tashqi ko‘rinishi oqish, sarg‘ish va bo‘z 
ranggacha bo‘ladi. Mexanikaviy qo‘shilmalar rangiga ham bog‘liq bo‘lishi mumkin (qizil, 
pushti, kora, malla va boshqalar). Tarkibida gil miqdori 6% gacha bo‘lgani - ohaktoshlar 
deyilib, gil miqdori 6-20% bo‘lsa- mergelli ohaktosh, gil miqdori ,-20% dan ko‘p bo‘lsa-
mergellar deb ataladi. Mergel suvda turg‘un emas, sovuqqa bardosh bermaydi, shu sababli tosh 

---

48 
o‘rnida ishlatib bo‘lmaydi, biroq tsement ishlab chiqarishda bahosi yo‘q xom ashyo 
hisoblanadi. Ohaktoshlar tarkibida gillarni juda oz miqdorda bo‘lishi ham (3...4%), ularning 
suvda turg‘unligini va sovuqbardoshligini kamaytiradi. Qurilish xossalari sifatini 
kamaytiruvchi yana bir mineral - bu piritdir - FeS
2
.
Tarkibida qumtuproq bo‘lgan ohaktoshlar, boshqa xillariga qaraganda mustahkam va 
turg‘unroqdir.
Tarkibida dolomit aralashgan ohaktoshlar, dolomitlashgan ohaktoshlar deb ataladi. 

Zich ohaktoshlar - Ularning zichligi 1800 kg/m3 dan katta bo‘lib, zichlangan mayda 
kal‘tsit donachalaridan tashkil topgan bo‘ladi yoki tabiiy tsementlar (ohakli, ohak-qumli) bilan 
zichlashgan bo‘ladi. 
Qurilishda bunday ohaktoshlar-tosh ko‘rinishida, isitilmaydigan binolarda, devor urishda, 
poydevor toshi o‘rnida, janubiy hududlardagi turar joy binolarining devorlarini qurishda, 
devorga qoplash uchun ishlatiladigan plitalar yoki bezakbop detallar ko‘rinishida, sokol, 
karniz, zinapoyalarda, shuningdek betonga ishlatiladigan to‘ldirgich o‘rnida, yo‘llar poyi 
uchun material; portlandtsement, ohaq ishlab chiqarishda asosiy xom ashyo sifatida ishlatiladi. 
Chig‘anoqtoshli-ohaktoshlar - dengizda yashagan mollyuskalarning chig‘anoqlaridan hosil 
bo‘lgan g‘ovak tuzilishli, zichligi va mustahkamligi past bo‘lgan jinsdir. 
Ulardan qurilishda devorga ishlatiladigan tosh o‘rnida, devorlarni ustidan qoplanadigan 
material ko‘rinishida, shuningdek, yengil betonga to‘ldirgich sifatida ishlatiladi. 

Ohakli tuflar - ximiyaviy yo‘llar bilan hosil bo‘lgan serg‘ovak ohaktoshlardir. g‘ovakli 
tuzilishiga ega bo‘lishligiga qaramasdan ohakli tuflar yetarlicha sovuqqa chidamlikka ega, 
chunki ulardagi mayda yopiq g‘ovaklar kam suv shimishni ta‘minlaydi. Ohakli tuflarning 
o‘zga ko‘rinishidan biri - travertin tog‘ jinsi bo‘lib, mayda zich zarralardan tuzilgan 
mustahkam (siqilishga mustahkamligi 80 MPa) jins, qurilishda binolarni sirtlarini qoplash 
uchun ishlatiladi. 

Dolomit - ximiyaviy yo‘l bilan hosil bo‘lgan, dolomit Minerallaridan tuzilgan jins. 
Xossalari jihatidan - zich ohaktoshlarga yaqin turadi, ohaktoshlar qay maqsadlarda ishlatilsa, 
dolomitlar ham ana shu maqsadlarda ishlatiladi, shuningdek ulardan o‘tga chidamli va 
issiqdan himoya qiladigan material tayyorlanadi.