Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

11-mavzu: Seysmik jarayonva hodisalar. 
1. Seysmik jarayonva hodisalar 
2. Ularning turlari, muhandis inshootlarga ta‘siri 
Tayanch so‘z va iboralar:
 
endogen jarayon va hodisalar, tektonika,
buralma 
dislokatsiya, uzilma dislokatsiya,
 
seysmik hodisa, denudatsion zilzila, tektonik 
zilzila. 
Yer qobig‘i paydo bo‘lgandan buyon hozirgacha doimo harakatda bo‘lib kelmoqda. 
Bu harakatlar 
tektonik harakat deb
, uni o‘rganuvchi fanni 
geotektonika 
fani 
deyiladi. Tektonik harakatlar Yerning ichki qismida yuz beradigan murakkab 
jarayonlar natijasida ro‘y beradi.Tektonik harakatlarning sodir bo‘lishi sabablarini 
turlicha talqin qiladilar. Ularni quydagicha ifodalash mumkin: 

---

59 
1).Yer sharining turli qavatlardan tashkil topganligi (yer qobig‘i, mantiya va 
yadrodan ) 
2).Yer ichki qismining ba‘zi bir joylarida suyuq olov oqimining (magmaning 
)bo‘lishi.
3).Yerning ichki qismida harakatning yuqori darajada ekanligi.
4). Yer qobig‘i qavatning yupqaligi va uning qattiqligi.
Bu fikrlar quyidagicha izohlanadi. Agar yer sharining diametri 4
m
deb olsak, 
bunda yer qobig'ining qalinligi 1
sm
ni tashkil qiladi. Bunda juda kichik 
qalinlikdagi yer qobig'i sodir bo'ladigan siqilishlarga qarshilik ko'rsata olmayi, 
natijada yer sekin-asta harakatiga keladi. 
Ayrim olimlar bunday harakatga sabab yerning qismida radioaktiv 
elementlarning parchalnishidan chiqayotgan issiqlikning yuqoriga qarab tarqalish, 
yana bir sabab yer ostida kuchlanishlaring yig'ilishidan harakatlar payo bo'ladi. 
Bu harakatlar natijasida yer qobig'ida tashkil etuvchi qatlamlarni joylanish va 
etish shakllari, uning ustida esa yer yuzasining shakli o'zgaradi. Natijada yerning 
ayrim joylari ko'tarilib tog'lar hosil bo'ladi, buning hisobiga esa yerning ayrim 
joylari cho'kadi. Tog'larning hosil bo'lish jarayoni yer yuzasida doimo sodir bo'lib 
turadigan jarayon, bu asta sekin (sokinlik davri) yoki juda tez ro'y berish ( 
tektonik inqilob) mumkin. Yer sharining tarihida qoldig'i tektonik inqiloblar 
ajraladi, kaledon tektonik inqilobi - bu kembiriy-silur davrlarida sodir bo'lgan ; 
gertsin inqilobi-yura davriga mansub. Alp tektonik inqilobida Kavkaz, Karpat va 
Qrim tog'lari hosil bo'ladi. 
2) Tektonik zilzilalar yer sharida eng ko'p bo'ladigan va ko'pincha talofatli yer 
qimirlashlar. Tektonik zilzilalar natijasida inshootlar, yo'llar, qishloq va shaharlar 
vayron bo'lib, minglab odamlar halok bo'ladi, boshpanasiz qoladi. Kuchli 
zilzilalar oqibatida yer yuzida kengligi bir necha o'nlab metr, uzinligi bir necha 
yuz kilometr bo'lgan darzlar hosil bo'ladi. 
Tektonik zilzillalar okean va dengiz tublarida ham odir bo'ladi, ularni dengiz yer 
qimirlashilar yoki sunami deyiladi. Dengiz yer qimirlashilar natijasida balandligi 
bir necha o'n metr bo'lgan to'lqinlar hosil bo'ladi. Bu to'lqinlar hosil bo'lish 
markazidan okean bo'ylab100 va 1000 dan ko'p km/soat tezlikda tarqaladi.