16-
mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy g‘oyalari
1. Qadimgi sharqdagi iqtisodiy
g‘oyalar.
2. Qadimgi Hindistondagi iqtisodiy
g‘oyalar
3.
«Avesto»dagi iqtisodiy g‘oyalar
4. Konfutsiy ta
’limoti
1. Qadimgi sharqdagi iqtisodiy
g‘oyalar
Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon sivilizatsiyasining beshigi b
o‘lgan qadimgi
Sharqdan izlamoq mantiqan t
o‘g‘ridir.
Iqtisodiy
g‘oyalarning shakllanishi insoniyatning paydo bo‘lishi bilan boshlangan.
Ammo hozirgi paytda q
o‘lyozmalarda aks ettirilgan g‘oyalargina tahlil qilingan. Shu sababli
iqtisodiy ta
’limotlar
tarixi quldorlik jamiyati, aniqrog‘i, xususiy mulk paydo bo‘lishi bilan
boshlanadi, deyish
o‘rinlidir.
Dastlab
quldorlik
jamiyati
Sharqda
sinfiy
ajralish
boshlangan
joylarda,
Mesopotamiya (Tigr va Efrat daryolari orali
g‘ida) va Misrda eramizdan avvalgi IV ming
yillikda yuzaga keladi.
Bunga asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inqilob r
o‘y berdi,
metall qurollar ishlatila boshlandi, qishloq x
o‘jaligida
intensiv, ko‘p hollarda sug‘orma
dehqonchilikka
o‘tildi, shu asosda nisbatan turg‘un qo‘shimcha mahsulot olish imkoni
tu
g‘ilgan. Oqibatda jamiyatda mehnat taqsimotini rivojlantirishga, ko‘pgina hunarmandchilik
sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy tabaqalanishga turtki b
o‘ldi.
Bu davrda q
o‘shimcha mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan
dehqonlarni
ekspluatatsiya qilish y
o‘li bilan renta - soliq olish (Osiyoda) bo‘lsa, qullarni
beayov ishlatish bilan ham (Yevropada) katta boylik orttirilgan. Sharqda davlatning
iqtisodiyotga aralashuv darajasiga qarab,
ayrim
«erkin» aholining ahvoli qullarnikidan
deyarli farq qilmagan (umuman, Sharq mamlakatlarida qulchilik masalasi hali uzil-kesil hal
etilgan emas). Akademik V.V.Struve uni tan oladi. Lekin k
o‘pgina olimlarning fikricha,
Sharqda quldorlik
klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya
’ni uy xo‘jaligida ustun
b
o‘lgan.
Sharq, jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi x
o‘jalik faoliyatida nisbatan erkin
odamlar ishtirok etgan. Masalan, dehqonchilik,
hunarmandchilik, qurilish sohasida qullar
mehnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (G
’arbiy yevropa)dagi ayrim mintaqalarda
xalqaro savdoni olib borish bilan bo
g‘liq ravishda tovar-pul munosabatlari
ham anchagina
rivojlangan (masalan, Gretsiyaning ayrim shaharlari). Shu asosda qulchilikka asoslangan
xususiy mulkchilik rivoj topdi. O
’z mahsulotini sotishga mo‘ljallab ishlab chiqargan qulchilik
x
o‘jaliklari ekspluatatsiyani kuchaytirishni talab etgan. Oqibatda klassik yoki antik qulchilik
yuzaga keldi (Gretsiya va Italiya).
Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi q
o‘lyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan
avvalgi
XXII asr) noib va aholi
o‘rtasidagi munosabatlar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Bu davrda sinfiy
ajralish t
o‘la shakllanmagan bo‘lib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori
tabaqali yoki oddiy aholidan b
o‘lishidan qat’iy nazar) kerak deyilgan.