Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат педагогика

Биринчи давр 
(ҳаётининг 1 — 2 йили). Бу даврда нутқнинг дастлабки 
уриниши шаклланади ва нутқий ривожланиш бошланади, алоқага 
киришишга асос солинади ва унинг ҳаракатланувчи кучи билан мулоқотга 
эҳтиёж пайдо бўлади. Бу ёшда пўстлок нутқ зоналарининг бирмунча жадал 
ривожланиши содир бўлади, хусусан Брока зонаси қўлланилади. Асосан, 
Марказий нерв системаси, умумий тонусни тартибга солиш, аҳволни 
яхшилаш, жисмоний соеликни мустаҳкамлаш учун турли хил балнеологик 
муолажалар қўлланилади. Психотерапия, брадилалия ёки тахилалияли 
кишилар шахсиятини қайта тарбиялашга, ўз шахсий нутқига ва 
микроижтимоий муҳитга қарашини ўзгартиришга, нутқнинг ижтимоий 

---

127 
функциясини тарбиялашга қаратилган бўлади. XXасрнинг 30-йилларидаёк, 
Ю.А. Флоренская, З.С. Ходорова билан ҳамкорликда жамоали психологик 
усулни ишлаб чиққан. Бунда нутқнинг ижтимоий томонига, беморнинг уни 
ўраб турган муҳитида вазиятли муносабатига боғлиқ равишдаги нутқий 
компенсация шарт-шароитига катта эътибор қаратилган. Ўраб турувчи мухит 
тахилалияли беморга декомпенсацияловчи ёки компенсацияловчи таъсир 
кўрсатиши мумкин. Методик жиҳатдан тўғриқўлланилиш уни заруриятга 
айлантиради ва коррекциянинг фаол воситасига айланади. Тушунтириш 
психотерапиясининг вазифаси — бемор шахсини ижтимоий қайта 
тарбиялашдир. 
Фаолликни 
рағбатлантириш 
мақсадида 
рационал 
психотерапия ва аутоген машқларни қўллаш мумкин. Рационал психотерапия 
гуруҳли ва индивидуал суҳбат шаклида олиб борилади. Болалик ёшида 
бевосита маъқуллаш, мақташ, болани қўллаб-қувватлаш, унинг ютуқларини 
тан олиш ва кўрсатиб ўтиш кўринишларидаги психотерапиядан 
фойдаланилади. Жамоали психотерапевтик сеанслар вақтида дастлабки 
ютуқлар пайдо бўлгани ҳамон аутоген машқлар бошланади. Аутоген 
машқлар курсига қуйидагилар киради: 
—
вазифалари ва ўзига хос томонларини беморларга таништириш; 
—
ўз-ўзини бошқаришнинг асосий усулларини ўзлаштириш; 
—
патологик зўриқишлар вужудга келувчи мушакларнинг локал 
релаксацияси кўникмаларини ўрганиб олиш; 
—
ўз-ўзини ишонтиришнинг қисқача формуласини, мушак тонусини 
фаол тартибга солиш усулларини ва нутқ фаолияти жараёнида локал 
релаксация кўникмаларини эгаллаш. Кучайтирилган осойишталик тавсия 
қилинади. Машқлар тугаганидан сўнг ўқувчилар ёзма равишда ўтказилган 
аугоген машқлар ҳақида хисобот берадилар. Нутқий вазифалар жараёнида 
улар аста-секин, фикран гапиришдаи шивирлаш ва баланд нутқга, гурухли 
ишдан якка чиқишга нутқий материални боғлаб гапиришдан спонтан нутқга 
ва жамоат олдида гапиришга ўтадилар. Брадилалияда жисмоний тарбия 
машғулотлари (гимнастика ва ритмикани қўшганда) нафас ва овоз машқлари 

---

128 
билан биргаликда қўл- оёқ тана учун мустаҳкамловчи ҳаракатлар 
комплексини ўз ичига олади. Булар аввал ўрта, сўнг тезлашган темпда олиб 
борилади. Тахилалияда гимнастик машқлар тормозловчи реакцияларни, 
чидамни, диққатни, уни бир жойга тўплашни, бир ҳаракатдан иккинчисига 
ўтишни, керакмас ҳаракатни тормозлаш ва кераклигини фаоллаштириши 
тарбиялашга ёрдам беради. Барча машқларни санаш, оҳангли 
мусиқа
остида, 
бир текис, хотиржам, равон, секин темпда ўтказиш тавсия қилинади. У 
мустаҳкамловчи машқлар спорт ўйинлари билан алмашиб туради. Улар 
ҳаракатлар ритми ва темпини навбатма-навбат алмаштириш орқали 
ўтказилади.