Xans Kristian
Andersen
(
1805
-
1875
)
( р о е ж
ъ
O 'zining ajoyib va g'aroyib ertaklari bilan jahonga tanilgan
buyuk so'z ustalaridan bin Xans Kristian A ndersen D aniya-
ning O dens shahrida 1805-yilda dunyoga keldi. BoMajak adib
Spagels m aktabiga o'qishga kirdi.
1828- yilda Kopengagen
universitetida o'qishni davom ettirdi. U 30-yillarda Fransiya,
Shveysariya, Italiya, G retsiya va Ispaniya bo'ylab sayohat qildi.
Sayohat davom ida yozuvchi ju d a ko'p narsalarni ko'rdi, eshitdi.
Xalq og'zaki ijodi bilan yaqindan tanishdi.
Ijodiv m ashqini 20-yillardan boshlagan A ndersen o 'z
kuchini lirika, rom an, dram aturgiya. sayohat ocherklarida
sinab ko'rdi.
U n in g, ay niqsa, ta rix -e rta k asarlari yosh k ito b x o n lar
uchun m aroqlidir. ..Bolalar uchun aytilgan ertaklar“ (1835—
1842), „Yangi ertaklar” (1 8 4 3 -1 8 4 8 ), „Tarix“ (1 8 5 2 -1 8 5 5 ).
„Yangi ertaklar va tarix“ (1858— 1872) va boshqa kitoblari
A ndersenning nom ini m ashhur qildi, jahonga tanitdi.
A ndersen bu kitoblarni yaratishda xalq og'zaki ijodidan
unum li foydalandi, ularning orzu-arm onlarini qog'ozga tushi-
rishga harakat qildi. Ertaklardagi xarakter va jonli nutqni yanada
m ukam m allashtirishga erishdi. Shuning uchun ham A ndersen
yaratgan barcha ertaklar sodda, kitobxon uchun tushunarli
bo'lishi bilan birga, o'quvchilar xotirasida uzoq vaqt saqlanadi.
A ndersen ertaklarining qahram onlari o'zlarining samarali
m ehnatlari, aql-idroklari, axioq-odoblari bilan kitobxon tah-
siniga sazovor bo'ladilar. Uning ,,Qo‘ng‘iroqli girdob“ , „K um ush
ta n g a “ , „K olbasa sixidan s h o 'rv a “ , „ G o 'n g - q o 'n g 'iz " va
boshqa ertaklari fikrim izga yorqin misol b o 'la oladi. M asalan,
,,Q o ‘ng‘iroqli g ird o b “ asarini olib ko'raylik. E rtakda asrlar
m obaynida ezilgan, og‘ir m ehnat va zulm dan tinka-m adori
Blakening o ‘z xo‘jasiga qarshi
kurashi kitobxonni quvontiradi.
E rtakchining „ N o ‘xat ustidagi m alika” asari ham yosh
kitobxonning kulgisini qistatadi, ham tannoz malikaga nisbatan
q ah r-g ‘azabini keltiradi.
Bir shahzoda haqiqiy malikaga uyianish u ch u n butun yer
yuzini, sh ah ar-u qishloqlaroi qidirib hech qayerdan haqiqiy
m alikani topa olmaydi. Hafsalasi pir bo'lgan. tarvuzi q o ‘1-
qasrga qaytadi.
K unlardan bir kuni k o 'z ko'rib, quloq eshitm agan m o ‘jiza
yuz beradi:
„Bir oqshom have aynigandan-aynibdi: shundav ch aq m o q
chaqib. m om aqaldiroq gulduros solibdiki, yom g'ir chu no nam
chelaklab quyib beribdiki. d ah shatning o ’zginasi!
T o 'satd an shahar darvo/asi taqillab qolibdi: keksa qirol
borib darvozani ochibdi.
D arvozada malika lurardi. Yo qudratingdan. uni nim aga
o'xshatish mum kin! Suv m alikaning sochlari, ko‘ylaklaridan
sh arillab o q ib , t o “p p a - to ‘g ‘ri b o s h m o q la rin in g u ch larig a,
tovonlariga tushardi, u bo'lsa pinagini buzm ay, men haqiqiy
m alikaning xuddi o ‘zim an, derd i“
M alikani sinab ko‘rish ishlari h am ju d a g'alati b o ’ladi.
T unda qirq qavat ko'rpa ostiga bitta n o ‘xatni yashirib, joy solib
beradilar. T annoz, oqbilak qiz ertalab o 'm id a n turar ekan,
„Q anday uxlab turdingiz?“ deyilgan savolga nolish, ichki dard
bilan javob beradi:
„E y , ju d a yom on! — devdi u. — Ko /im n i yum m adim ,
desam ham bo'ladi! Men qandaydir qattiq narsaning ustida
y o tdim , b u tu n a ’zoyi badanim k o 'k arib ketibdi! N aq ad ar
d ahshat!“
Shahzoda qizning haqiqiy m alika ekanligini bilib, unga
uylanadi.
BOLALAR G U R U N G I
Bir badavlat savdogar bolalarga z i\o la t berdi. Ziyofat
kechasiga boy va dongdor xonadonlam ing bolalarini taklif qildi.
Savdogar ishlari gum burlab yurishib turgan, o ‘zi ham o ‘qi-
mishli odam edi, o ‘z vaqtida gim naziyani bitiigandi. G im n a-
ziyada o'qishga uning hurm atli otasi m ajbur qilgan edi. Otasi
y osh lig id a c h a y q o v c h ilik qilgan b o i s a - d a , lekin halol,
mehnatkash odam edi. Serharakat ota qancha mol-dunyo
orttirgan b o'lsa, o ‘g ‘li uni yanada ko'paytirdi. Savdogar
hushyor, rahmdil kishi b o ‘lsa-da, lekin odam lar uning bu
fazilatlaridan ko'ra, boyliklari haqida ko'proq gapirishardi.
Uning „aslzodalar" va „ulug'vor boyonlar“dan tanish-
bilishlari ko'p edi. Shuningdek, na u va na bu m o'tabar toifaga
aloqasi bo'lm agan kishilar bilan ham muom ala qilar, tanisli-
bilish orttirar edi.
Xullas,
uning uyida kattagina yig'ilish bo'ldi,
yig’ilganlar
faqat bolalar edi. Ular tinimsiz javrashar, tillariga kelganini
qaytarmay gapirishar edi. Bolalar orasida g'oyat chiroyli, lekin
o'taketgan dim o g'd o r bir qizcha ham bor ekan. Qizchaning
jismiga kibr-havo ataylab kiritilmagan, balki m aqtov-e’zozlar
bilan singdirilgan ekan. Yana kimlar deng, qizchaning ota-
onasi em as, unga qaraydigan xizm atk o rlar uni shunday
„kasalga“ chalintirib q o ‘yishgan ekan. Qizchaning otasi kamer-
yunker bo'lgan ekan. Qizchaning tasaw urida bu „favqulodda
m uhim " unvon b o ‘lib tuyulgan.
— M en kam er-y u n ker qiziman! — derdi u.
Bu qizcha baqqol yoki biror boshqa kasb-korli kishining
farzandi b o 'lib tu g ‘ilishi h am m u m k in e m asm id i? H a,
darvoqe, u yoki bu oilada tug'ilish bizning istak-ixtiyorimizdan
m ustasno hoi. Xullas, qizcha boshqa bolalarga o 'z in in g
,.aslzoda"lardan ekanini. oqsuyaklar nasabidanligini uqtirib:
— Kimki oddiy toifadan bo'lsa, undan biror e ’tiborli odam
chiqmaydi. Har qancha o'qima, intilma, o'rganma — baribir
q oning toza b o 'lm asa , aslzoda b o'lm asa n g hech narsaga
erisholmaysan, — derdi. — Familiyasi „s e n “ bilan ta m o m la-
nadigan kishilami tilga olmasa ham bo'laveradi — ulardan odam
chiqmaydi! Biz aslzodalar har qanday „sen "lardan nariroqda,
qo'lni belga qo'yib, ularga qiyo boqmay turishimiz lozim.
S h u n d an so 'n g fuqaro oldida o 'zini qanday tutish ke-
rakligini k o 'rsatish u c h u n nozik qoMIarini ikki biqiniga
q o'yib, tirsaklarini oldinga ch iq arg an ch a g 'u r u r bilan turardi.
U ning nozik qo'llari chiroyli. o 'zi bag'oyat istarasi issiq,
go'zal edi.
Biroq savdogarning qizi undan ranjib qoldi, nega desangiz,
uning otasining familiyasi Massen edi. M ana shu zahoti u
boshini baland ko'tardi-da, shunday dedi:
— M ening o tam n i bilasanmi, o tam yuz regsdalerning
hammasiga n o w o t sotib olishi va uni sochib tashlab yuborishi
mumkin. Sening otang shunaqa qila oladimi?
— M an a, m en in g o ta m esa, — dedi bir yozuvchining
qizchasi, — sening otang, hozirgi dunyodagi ham m a otalar
haqida ham gazetaga yozishi mumkin. Oyim „H am m a otangdan
qo'rqadi",
deydi, axir gazeta uning aytganini qilar ekan-da.
Shu so'zlardan so'ng qizcha takabburona kekkaygancha
turib oldi, uning kibr-havosiga go'yo olam torlik qilardi.
D ev o r o rq a s id a k a m b a g ‘al b ir b ola tu rg an edi, u qiya
o c h iq tu rg a n e s h ik d an astag in a m o 'r a l a b b olalarga qarad i.
Eshikni o ch ib , te n g q u rlari oldiga kelishga j u r ’at eta o lm a s -
di. B u n d ay k a m b a g ‘al, b e c h o r a bolaga b ad av lat, aslzo d a
b o la la r davrasiga kirish y o ‘l b o 'ls in ? Bola b u g u n o s h p az
x o tin n in g b u y ru g 'ig a k o 'r a o s h x o n a d a q a rash ib yurgan edi,
y u m u s h n i tu g a tg a c h , b olaga qiya o c h iq e s h ik d an y asan ib -
tu s a n ib olib, o ‘yin -ku lg i q ilay o tg an b o la la m i to m o s h a qi-
lishga ruxsat berildi. S h u n in g o ‘zi h a m k a m b a g 'a l b o la
u c h u n k atta baxt edi.
„Qani endi men ham shulam ing o ‘rnida bo'lsam !“ dedi
0
‘zicha havasi kelib, biroq shu paytda u m ahm adonalik
qilayotgan qizchalam ing gap-so'zlarini eshitib qoldi. Bola
u la m in g g apidan o ‘sal b o 'lib , um idsizlikka tushishi m u m
kin edi. N ega desangiz, bu b o lan in g o ta -o n a s id a o rtiq c h a
qo ra c h aq a ham y o 'q e d i-d a , gazetaga o b u n a b o'lishiga
kelganda, hech im koni y o 'q edi. B unday o d a m la r gazeta
n ash r etishni loaqal xayoliga keltira olarm idi? Lekin eng
y o m o n i s h u n d ak i, o tasin ing familiyasi, d em ak , un in g o 'z
familiyasi h am „ s e n “ bilan ta m o m bo'lardi! „Xullas, m e n -
d an hech q a c h o n biro r durust o d a m chiqmaydi! — deb
o yladi kam bag'al bola. — M ana baxtsizlik. Lekin mening
tom irim da chinakam toza qon aylanyapti! Bu haqda tortishib
o'tirishga o'rin ham yo'q!"
O 'sha kuni kechqurun bolalar gurungida mana shunday
gap-so'zlar bo lib o'tgan edi.
Oradan ko'p yillar o'tib ketdi, o'sha bolalar allaqachon
ulg'ayib, katta bo'lishdi.
Bu vaqtda o ‘sha shaharda xazinalar liq to'la bir uy paydo
bo'ldi. H am m a shu uyga kirishni. undagi mo'jizalarni tom osha
qilishni istardi, hatto bu
kelishardi.
X o 's h , sav d o g ar uyiga yig'
qay sin isi e n d i bu m e n in g u y im ,
q arag an d a „ F a lo n c h i aslzodaniki
aytish turgan gap, lekin bunday
kuni kech q u ru n osh xo nad a xizm at qilib, eshikdan m ah -
m adonalik qilayotgan bolalarga qarayotgan
Do'stlaringiz bilan baham: |