O’zbekiston davlat konservatoriyasi “Ovoz rejissyorligi akustikasi asoslari” Fanidan ma’ruzalar matni Tuzuvchi: Holida Yunusova

« Tovushning asosiy xususiyatlari».

Xar qanday tebranuvchi jism (kamerton,royal yoki gitara torlari,bizning ovoz

paychalarimiz va b.),xavo zichligining birin-ketin kattalashib-kichiklashishini

keltirib chiqaradi. Xavadagi molekulalarning xarakati bir-biriga ta`sir qiladi

,natijada  xavo zichligining o`zgaruvchanligi kelib chiqadi.Bu – tovush

to`lqinlaridir.(rasm 1.1). Agar biz xavoning zichligiga sezuvchan bo`lgan asbobni

ma`lum bir yerga joylashtirib, ma`lum o`tgan vaqt ichidagi ko`rsatkichlarni yozib

olib xavo zichligining vaqtga bo`lgan nisbatini chizmada keltirsak,sinusoidaga

yaqin bo`lgan notekislikni olamiz.(rasm 1.2) Mana shu tebranishlarni quloqlarimiz

qabul qilib oladi va tovushni eshitish xissi paydo bo`ladi.

---

Jism tebranganda tovush to`lqini paydo bo`lishi.

Xavo zichligining to`lqinsimon o`zgarishi.

Tovush bu-qattiq, suyuq va gazsimon muxitdagi tebranishlardir.Fizika fanining

akustika bo`limi tovushni o`rganadi.Tovush  eshitilmas bo`lishi mumkin:agar

uning chastotasi insonning eshitish chastotalari chegarasidan chiqib ketsa,yoki

quloq bilan to`g`rima-to`g`ri aloqada bo`lmagan qattiq jismda taralayotgan

bo`lsa,yoki uning energiyasi muhitda tez tarqalib ketayotgan bo`lsa.

Musiqiy tovushlar uchta alomat bo`yicha farqlanadi: balandligi, yuksakligi va

tembri.Tovushning balandligi uning intensivligiga bog`liq;tovushning yuksakligi

tonning chastotasi bilan aniqlanadi; bir musiqiy asbob yoki ovozning ikkinchi

asbobdan ajratib turuvchi tembr,garmonikalardagi energiyaning taqsilanishi va

uning vaqtdagi o`zgarishi bilan xarakterlanadi.

---

Eshitish tizimi o`ziga xos priyomnik vazifasini bajarib,  eshitish tizimining

periferik va yuksak bo`limlaridan tashkil topgan.

Periferik bo`lim  quidagi qismlardan

tashkil topgan:

-quloq  suprasi- tovush signalini  qabul

qiluvchi, aniqlovchi,va kuchaytiruvchi

akustik rupor antenna;

-o`rta quloq- mikrofon;

-ichki quloq-chastotaviy  analizator;

-bosh miyaning yuksak bo`limlari-

signalni nerv impulslariga aylantirib

beruvchi preobrazovatel.

Tovush qabul qilinishining umumiy

mexanizmini soddalashtirilgan xolda

quyidagicha tushuntirib berish mumkun: tovush to`lqinlari tovush kanallaridan

o`tib quloq pardalarini tebratadi. Mexanik to`lqinlarning nerv to`qimalarning

diskret elektr impulslariga aylantarib berilishi Korti organida ro`y beradi.Bazilyar

membrana tebranayotganda,tola xujayralardagi kiprikchalar egiladi.Buning

natijasida elektr nerv impulslari oqimi kelib chiqadi va miyaga tovush signali

xaqida ma`lumot keladi.