5-mavzu. Statistik kо‘rsatkichlar reja

Umumiy mutlaq miqdorlar
– kuzatilayotgan tо‘plamning har bir birlgini 
emas, balki uning yig‘indisini ta’riflovchi miqdorlar. Ular boshlang‘ich statistik 
kuzatish materiallarini svodkalash natijasida olinadi. Umumiy mutlaq miqdorlar 
mohiyati jihatdan bir xil bо‘lgan yakka mutlaq miqdorlarning yig‘indisidir. Buni 
quyidagicha yozish mumkin:
1
2
3
1
....
t n
um
n
i
t
A
а
а
а
а
a


    


,
bu yerda: 
um
A
- umumiy mutlaq miqdor;
n
а
а
....
1
- kuzatilayotgan tо‘plam birliklari, yakka mutlaq miqdorlar;



n
t
t
i
a
1
- tо‘plam birliklarining yig‘indisi.
Umumiy mutlaq miqdorlar hodisa va jarayonlarning umumiy sonini, hajmini 

---

qiymatini о‘zida aks ettirib, muayyan olingan xо‘jalik, tarmoq, viloyat mavqeini, 
imkoniyatini tavsiflaydi. Mutlaq miqdorlar:

naturada; 

shartli naturada; 

pulda; 

kompleks о‘lochv birliklarida 
ifodalanishi mumkin.
Natura-о‘lchov birligi – о‘rganilayotgan hodisaning ichki xususiyatini 
ifodalovchi og‘irlik, uzunlik, hajm va boshqa birliklardir. Ayrim murakkab 
hodisalarni ifodalovchi ikki va undan ortiq о‘lchov birliklarining о‘zaro birikmasi 
statistikada kompleks о‘lchov birliklari deyiladi. Shu о‘rinda shuni ham aytib 
о‘tish kerakki, natura-о‘lchov birliklari ayrim hodisalarning iste’mol 
xususiyatlarini tо‘la hisobga olmaydi.
Shartli natura о‘lchov birligi – deb bir xil turdagi iste’mol qiymatga ega 
bо‘lgan hodisalarni bir xil birlikka keltiruvchi о‘lchov birliklariga aytiladi. Bu 
birlik (koeffitsiyentlar) negizida о‘rganilayotgan hodisalarning muhim iste’mol 
qiymatiga asoslangan nisbatlar yotadi. Shartli о‘lchov birligi garchi turlicha 
iste’mol qiymatiga ega bо‘lgan bir xil hodisalarni umumlashtirish qudratiga ega 
bо‘lsada, lekin mohiyati jihatdan bir xil hodisalarni yagona bir о‘lchovga keltirish 
qudratiga ega emas.
Qiymat о‘lchov birligi deyilganda bir xil turdagi iste’mol xususiyatiga ega 
bо‘lganhodisalarni bir xil birlikka keltiruvchi о‘lchov birliklari tushuniladi. Ishlab 
chiqarilgan yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, chakana tovar oborotva shularga 
о‘xshash sintetik kо‘rsatkichlar qiymat (pul)da aniqlanadi.
Amaliy faoliyatda mutloq miqdorlarni ma’lumoti yо‘qligi hisob-kitob yо‘li 
bilan olinishi zarurligini kо‘rsatadi, masalan balansli bog‘lanish:
о
й
б
й
З
Р
П
З
.
.



, 
bu yerda 
б
й
З
.
- yil boshidagi zahira; 
П
- yil davomida kirim; 
Р
- yil davomida 
xarajat; 
о
й
З
.
yil oxiridagi zahira. Bundan
о
й
б
й
З
П
З
Р
.
.



Jamiyat taraqqiyotini nisbiy miqdorlarsiz tasavvur qilib bо‘lmaydi. Ikkita 
taqqoslama mutlaq miqdorni bо‘lish natijasida olingan umumlashtiruvchi miqdor 
statistikada nisbiy miqdor deb yuritiladi.
Nisbiy miqdorlar har xil shakllarda ifodalanishi mumkin. Ularning 
ifodalanishi bazis miqdorning (nisbat maxrajini) qanday birlikka tenglashtirib 
olinishiga bog‘liq. Nisbiy miqdorlar koeffitsiyentlarda, foizda, promilleda, 
prodetsimilleda ifodalanadi.

---


Agar bazis miqdor 1 ga tenglashtirib olinsa nisbiy miqdorlar koeffitsiyentda 
ifodalangan hisoblanadi.

Agar bazis miqdor 100 ga teng deb olinsa, u holda nisbiy miqdorlar foizda 
ifodalanadi.

Agar bazis miqdor 1000 ga tenglashtirilsa, u holda nisbiy miqdorlar promilleda 
 
00
0
/
ifodalanadi.
Shunday qilib, bazis miqdorning nechaga tenglashtirib olinishiga qarab, 
nisbiy miqdorlar turlicha ifodalanadi.
Nisbiy miqdorlar asosan quyidagi: 
reja topshirig‘i; buyurtma (shartnoma) 
bajarilishi; dinamika; tuzilma (struktura); kordinatsiya; intensiv; obyektlararo va 
hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlariga 
bо‘linadi.
Reja topshirig‘i nisbiy miqdori rejalashtirilayotgan davr kо‘rsatkichining 
oldingi yilning haqiqiy kо‘rsatkichiga nisbatan qanday о‘zgarishi lozimligini 
kо‘rsatadi va quyidagicha hisoblanadi:
0
100
Д
Д
PT
РТ
НМ


bu yerda: 
НМ
PT
- reja topshirig‘i nisbiy miqdori.
РТ
Д
- joriy davr uchun reja topshirig‘i. 
0
Д
- bazis davrda haqiqiy bajarilgan kо‘rsatkich.
Buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdori muayyan davr ichida 
shartnoma topshiriqlarining qay darjada bajarilganligini tavsiflaydi. Buning uchun 
haqiqiy bajarilgan kо‘rsatkich buyurtmadagi kо‘rsatkich bilan taqqoslanadi:
БТ
НМ
Б
Б
ББ
100
1


bu yerda: 
НМ
ББ
- buyurtma bajarilishi nisbiy miqdori.
1
Б
- joriy davrda haqiqy bajarilgan daraja.
БТ
Б
- buyurtmadagi topshiriq darajsi.
Dinamika nisbiy miqdorlari bir xil turdagi hodisa va jarayonlarning vaqt 
bо‘yicha о‘zgarishini tavsiflaydi. Ular joriy davr kо‘rsatkichini bazis davr 
kо‘rsatkichiga bо‘lish yо‘li bilan aniqlanadi. Agar davrlar soni uch va undan ortiq 
bо‘lsa, u holda har bir keyingi davr darajasini oldingi davr darajasiga taqqoslash 
yо‘li bilan ham dinamika nisbiy miqdorlarini aniqlash mumkin.
Dinamika nisbiy miqdorlari bazisli va zanjirsimon nisbiy miqdorlarga 
bо‘linadi.
1. 
0
100
Д
Д
Д
i
б
НМ


2. 
1
100



i
i
з
НМ
Д
Д
Д

---

bu yerda 
б
НМ
Д
- bazisli usulda hisoblangan dinamika nisbiy miqdorlari.
i
Д
- davr darajasi.
1

i
Д
- har bir keyingi davrdan oldingi davr darajasi.
0
Д
- bazis davr darajasi.
Bazisli yoki zanjirsimon nisbiy miqdorlarni qо‘llash tahlil oldiga qо‘yilgan 
maqsadga bog‘liq.
Tuzilma nisbiy miqdorlari deyilganda tо‘plamdagi ayrim guruhlarning shu 
tо‘plamning umumiy yig‘indisiga bо‘lgan nisbati tushuniladi. Umumiy kо‘rinishda 
bu kо‘rsatkich quyidagicha hisoblanadi.
%
100



n
n
Т
НМ
bu yerda: 
НМ
Т
- tuzilma nisbiy miqdorlari.
n
- tо‘plamdagi ayrim guruhlar.

n
- tо‘plam yig‘indisi.
Tuzilma nisbiy miqdorlari, odatda, tо‘plam о‘z mohiyati jihatdan bir-biridan 
tubdan farq qiluvchi guruhlarga, bо‘laklarga ajratilgan hollarda keng qо‘llaniladi.
Koordinatsiya nisbiy miqdorlari deyilgan tо‘plamdagi guruhlarning bir-
biriga bо‘lgan nisbati tushuniladi.
Intensiv nisbiy miqdorlar hodisa va jarayonlarning tarqalish zichligini, 
uchrashish tezligini tavsiflaydi. Bunday miqdorlar bir-biri bilan turli xildagi 
hodisalarni taqqoslash natijasida olinadi. Intensiv nisbiy miqdorlarning boshqa 
turdagi nisbiy miqdorlardan farqi shundaki, bu miqdorlarning natijalari mavhum 
kо‘rinishda, ya’ni koeffitsiyent, foizda emas, balki aniq son, hajm va miqdorlada 
ifodalanadi.
Obyektlararo va hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlari turli obyekt va 
mintaqaga mansub bо‘lgan har bir kо‘rsatkichning nisbatini tavsiflaydi. Ular 
koeffitsiyentda yoki foizda hisoblanadi va bir mintaqa (obyekt)ning tegishli 
kо‘rsatkichi ikkinchisiga necha marta kо‘p yoki ozligini kо‘rsatadi.
Taqqoslama nisbiy miqdorlarni hisoblashda oldin avvalo taqqoslandigan 
miqdorlarni taqqoslama holga keltirish kerak. Buning uchun quyidagilarni hisobga 
olish kerak:
1.
Taqqoslanadigan hodisalar bir-biri bilan bog‘langan bо‘lishi, aniqrog‘i ularni 
umumlashtiruvchi asos bо‘lishi kerak.
2.
Taqqoslanadigan miqdor mohiyati jihatdan mazmunan bir xil bо‘lishi kerak.
3.
Taqqoslanadigan miqdorlar bir xil usulda hisoblangan bо‘lishi kerak.
4.
Taqqoslanadigan miqdorlar bir xil о‘lchov birligida, pulda hisoblanganda esa 
о‘zgarmas baholarda ifodalanishi lozim.
Mutlaq va nisbiy miqdorlarni qо‘llashdagi eng muhim jihat – ularni 
kompleks qо‘llash zarurdir.

---