Bugungi kunda kо‘plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi о‘rin

Ammiakli selitra ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy asoslari 
Ammoniy nitrat (NH
4
)
2
N0
3
ni ammiakli selitra deb ham yuritiladi. Ma’lumki, 
ammoniy nitrat — ammiak va nitrat kislotasining о‘zaro ta’sirlashuv jarayonida 
hosil bо‘ladi. Shuning uchun avvalo nitrat kislota hosil bо‘lish jarayoni bilan 
tanishishimiz zarur. Azotning vodorod bilan ta’siri natijasida ammiak sintez 
qilinadi: 
N
2
+ZN
2
2NNz 
Ammiak sintezi issiqlik effekti, harorat va bosimga bog‘liq, bо‘ladi. 
Odatda past bosimli (10-15 MPa), о‘rta bosimli (25-MPa) va yuqori bosimli 
(60-100 MPa) jarayonlar ma’lum. Harorat esa 400-500°C oralig‘ida bо‘ladi. Bu 
jarayon katalizatorsiz juda sust kechadi.Amaliy ishlab chiqarishda о‘rta bosimli 
jarayon temir katalizator (promotorlari: A1
2
O
3
, K
2
O va SaO) lar ishtirokida olib 
boriladi. Kontakt jixozidan chiqayotgan gaz tarkibida 14-20% ammiak bо‘ladi. U 
sovutilishi natijasida ammiak kondensatsiyalanadi, azot-vodorodli aralashma siklga 

---

qaytariladi. Xozirgi vaqtda quvvati 150 dan 1500 t/kunli sintez qolonnalari 
ishlatilmoqda. 
Nitrat kislotasi esa ammiakning oksidlanishi natijasida hosil bо‘ladi. Bu 
jarayon azotning oksidlanish darajasi о‘zgarishi bilan sodir bо‘ladi: 
Sanoat korxonalarida suyultirilgan nitrat kislota olinadi. Bunda quyidagi 
jarayonlar sodir bо‘ladi: 
1. Ammiakning azot oksidigacha kontaktli oksidlanishi: 
4NNz + 50
2
= 4NO + 6N
2
0 + 907,3 kj 
2. Azot oksidining dioksidgacha oksidlanishi: 
2NO+0
2
=2N0
2
+124kj 
3. Azot dioksidning suv bilan absorbsiyasi: 
Z NO
2
+ N
2
0 = 2N NOz + N0 + 136,0 kj 
Bu jarayonda platina va uning temir, marganets, kobalt va о‘z guruxidagi 
metallar oksidlari bilan kotishmalari ishlatiladi. 
Agar katalizator ishlatilmasa (harorat 900°C dan yuqorida), ammiak erkin 
xolatdagi azotgacha oksidlanadi xolos: 
4NNz + 30
2
= 2N
2
+ 6N
2
0 + 1269,1 kj 
Ammiakni katalitik oksidlash natijasida azot oksidining hosil bо‘lish unumini 
98% gacha yetkazish mumkin. 
Jarayonni ishlab chiqarish korxonalarida atmosfera bosimida 700-800°C 
haroratda, yuqori bosim esa 800-900°C haroratda olib boriladi. Xavo — ammiak 
aralashmasida 1,25 mol 0
2
ga 1 mol NN
3
berilishi kerak. Reaksiya tezligini va azot 
oksidining miqdorini oshirish uchun amalda O
2
, NN
3
miqdoriy nisbati 1,7-2,0 
oralig‘ida olinadi. 
Odatda suyultirilgan nitrat kislotasi (47-50% li) olish quyidagi turlicha 
sistemalarda olib borilishi mumkin: 1) atmosfera bosimida; 2) yuqori bosimda; 3) 
kombinatsiyalashgan, ya’ni ammiakni oksidlash jarayoni (3-4)*10 Pa bosimda, N0 
ni oksidlash va N0
2
ni suv bilan absorbillash jarayonlari esa (8-12)* 10 Pa bosimda 

---

va odatdagi haroratda olib boriladi. Bosimni 1 MPa ga kо‘tarish orqali 60-62% li 
nitrat kislotasi olish mumkin. 
Ammiakli selitra ishlab chiqarish texnologiyasini bayon etishdan avval bu 
modda xaqida batafsil ma’lumotga ega bо‘lish zarur. 
Ammiakli selitra (NN
4
NO
3
) asosan о‘simliklar uchun mineral ozuqa sifatida 
ishlatiladi. U atmosfera bosimida va —50°C dan 169,6
°
C gacha harorat oralig‘ida 
besh xil kristallik shaklida bо‘ladi. NN
4
NO
3
— N
2
O izotermik diagrammasida (2.1-
rasm) ammoniy nitratning I-1U turli kristall shakli uchun harorat oraliqlari 
kо‘rsatilgan. U 169,6°C da suyuqlanadi va U-shakli esa-16,9°C; dan quyi 
haroratdagina tо‘g‘ri bо‘ladi. Kristall shakllarining о‘zgarish chegarasi hamda 
harorati ammiakli selitraning namligi va tarkibidagi qо‘shimchalar miqdoriga 
bog‘liq bо‘ladi. Ammoniy nitrat suvda yaxshi eriydi. Uning 100°C haroratdagi 
eruvchanlik koeffitsiyenti 1000 kg N
2
O da 10000 kg dan ortiqroq NH
4
NO
3
ga 
tengdir. Ammoniy nitratning suvli eritmasini kristallanish haroratidan yuqorirokda 
bug‘latilsa, tamoman suvsiz suyulgan tuzga aylanadi. U о‘ta gigroskopik modda 
xisoblanadi 30°C haroratda tо‘yingan eritmasi (70,2% li) ning yuzasidagi bо‘g‘ 
bosimi -2,46 KPa (yoki 18,5 mm.sim.ust.) atrofida, gigroskoiik nuqtasi esa 60% 
atrofida bо‘ladi. Bunda xavoning nisbiy namligi 60% dan yuqori bо‘lganda u 
namlanib qoladi. Ammoniy nitrat gigroskopikligi va uni xavodan nam tortish tezligi 
unga eruvchan noorganik tuzlar qо‘shilganda ortib boradi. Masalan, 1,2% magniy 
nitrat qо‘shilsa, ammoniy nitratning gigroskopik nuqtasi 8-12% gacha pasayadi, 
nam tortish tezligi esa oshadi. 
Suvda 
yaxshi 
eruvchanligi, 
eruvchanlik 
koeffitsenti 
yuqoriligi, 
gigroskopikligi va polimorf о‘zgaruvchanligi sababli ammoniy nitrat kristallari 
о‘zaro yopishib, qattiqlashib qoladi. Sepiluvchanligi yо‘qolib, uni ishlatish 
qiyinlashadi. 
Ammoniy nitratning yopishqoqligini kamaytirish uchun: 

---

1. Mahsulot tarkibida juda oz miqdorda (0,2%) suv qolguncha bug‘latiladi, 
donadorlanadi va sovutiladi. Bunda 32, 3
°C
dan quyi haroratda turg‘un, (stabil) 
bо‘lgan uning 1U-shakli hosil bо‘ladi. 
2. Mahsulot kristallanguncha turli qо‘shimchalar qо‘shiladi. Bunday 
qо‘shimchalar sifatida magnezit yoki dolomitni nitrat kislotada parchalash yо‘li 
bilan olingan magniy nitrat, kalsiy va magniy nitratlari, fosforit yoki apatitni nitrat 
kislotada parchalash orqali hosil qilingan mahsulotlar, diammoniyfosfat, ammoniy 
sulfatlardan foydalaniladi. Bunda magniy nitrat Mg (NOz)
2
N
2
O kristallogidratini 
hosil qilib, ammoniy nitratning II-shaklini III-ga о‘tishini sekinlashtiradi va II-
shaklini IV-ga metastabil о‘tishini va donalar mustaxkamligini ta’minlaydi. 
Qotmagan mahsulotga erimaydigan moddalarni qо‘shish esa donalarning 
mayda kristall struktura xolida qotishiga, zichligi oshishi va mustaxkam bо‘lishiga 
yordam beradi.
3. Mahsulot donalariga sirtaktiv moddalar bilan ishlov berilib, gidrofob 
qatlam hosil qilinadi. Buning uchun naftalin-formaldegid (NF) ning 40% li 
eritmasi ishlatiladi. Mahsulot polietilen yoki qog‘oz
qoplarga solinib, og ‘zi 
mahkam tiqiladi 
1.1.1- расм. NН
4
NОз
нинг сувда эрувчанлиги. 
Kristallar shakli: I — kubsimon; II — tetragonal; III — rombik-monoklenik; 
IV — bilromidal rombik; V — tetragonal. 
Ammoniy nitrat 110°C haroratdan yuqorida parchalana boshlaydi: 
NN
4
NOz → N Nz
(g)
+N N Oz
(g)
- 174,4 kj 

---

Bu reaksiya sekin sodir bо‘ladi. Masalan, 165
0
S haroratda bir sutka davomida 
massa jixatdan 6% miqdori parchalanadi. Namlik ortishi bilan parchalanish tezligi 
ham ortadi. harorat 200-270°Cda parchalanish tezligi yanada ortadi: 
NN
4
NOz 
->
N
2
0
(g)
+ 2N
2
0
(g)
+ 36,8 kj 
harorat 400-500°Cgacha tez kо‘tarilsa, parchalanish reaksiyasi portlash bilan 
sodir bо‘ladi: 
NN
4
NOz
 ->
N
2
+ 2N
2
O + 0,5O
2
+ 118 kj 
Amalda 300
0
S, harorat portlashga sabab bо‘ladi. NN
4
NOz ning mineral 
kislotalar va yengil oksidlanuvchi (moylovchi va boshqa organik moddalar kabi) 
qо‘shimchalar ishtirokida portlashi tezlashadi. Toza xolatda esa zarbaga chidamli, 
lekin yopik muxitda qizdirish natijasida portlashi mumkin. Portlash xususiyatini 
kamaytirish maksadida unga karbamid (0,05-0,1%), kalsiy karbonat, magniy 
karbonat va boshqa qо‘shimchalar qо‘shilishi mumkin. 
Ammoniy nitratdan portlovchi moddalar ishlab chiqarish xom ashyosi sifatida 
ham foydalaniladi. Bunda yogoch kukuni va organik materiallar, ammonallar 
(alyuminiy kukunli aralashmalari) va boshqalar qо‘shiladi.
Bunday aralashmalar detonator ishtirokida portlatiladi. Davlat standarti 
buyicha donadorlangan ammiakli selitraning yuqori sifatli A va B kategoriyali (oliy 
nav) va 1-kategoriyali (1-nav) turlari mavjud. Qishloq xо‘jaligida va sanoatda 
qо‘llaniladigan ammiakli selitra tarkibida NN
4
NOz
 
ning miqdori 98% dan kam 
emas. B markali ammiakli selitraning oliy navida 34,4% N, 1-navida esa 34,0% N 
bо‘ladi. Suv (namlik) esa sulfat va sulfat-fosfat qо‘shimchali ammiakli selitrada 
0,2% dan kо‘p emas (B markali 1-navda esa 0,3% dan kо‘p emas). Suv tо‘tuvchi 
qо‘shimcha 0,3% bо‘lsa, bu miqdor 0,6% ga yetishi mumkin. Yuqori sifat 
kategoriyali A va B markali ammiakli selitra tarkibidagi qо‘shimchalar miqdori: 
kalsiy va magniy nitrat SaO (Mg0) hisobida 0,2-0,5%, fosfatlar (RAP) R
2
O
5
hisobida 
0,5-1,2%, ammoniy sulfat 0,3-0,7%, ammoniy sulfati va fosfatlari 0,4-0,6% bо‘ladi. 
B markali 1-navda esa qо‘shimchalar miqdori meyorlanmaydi. Ammiakli selitra 
10% li suvli eritmasining pH muxiti barcha navlarda: sulfat-fosfat qо‘shimchasi 
bо‘lsa 4,0 va boshqa qо‘shimchasi bо‘lsa 5,0 ga teng bо‘ladi. 
Ammiakli selitraning donadorlik tarkibi: A markada 1-3 mm li donachalar 
93% dan kam emas; B markada 1-4 mm li donachalar 95% dan kam emas 
(shuningdek barcha yuqori navlarda 2-3 mm li donachalar 50% dan kam emas). 
Barcha navlarda 1 mm dan kichik donachalar 4% dan ortiq emas. 

---

Ammoniy nitrat donachalarining statik mustaxkamligi: A marka uchun 5 N, 
B marka uchun 7 N va 1-nav uchun 5 N bо‘ladi. Sepiluvchanligi har ikkala marka 
uchun ham 100% bо‘ladi. Buning uchun 5 qop ammiakli selitra 1 m balandlikdan 
yerga tashlanadi, teshiklari 5 mm bо‘lgan elakdan 1 minutda tо‘la о‘tishi kerak. 
Ammiakli selitra yong‘inga xavfli bо‘lib, isitgichlardan xoli bо‘lgan 
xonalarda saqlanadi. Boshqa moddalar bilan birgalikda saqlanmaydi va bir joydan 
boshqa joyga tashilmaydi 

---