Ю. И. АҲмадалиев

Ўзлашма номлар (таржима номлар) қонуни - топонимикадаги бу 
қонуниятнинг моҳияти шундаки, географик номларнинг шакли, эшитилиши 
ўзгаргани билан, аммо мазмуни ўзгармасдан қолади. Бу қонунят асосида 
яратилган номлар Қ. Ҳакимов (2010) томонидан батафсил ўрганиб чиқилган. 
Унинг ёзишича Зарафшон дарёси этагида ўрта асрларда узунлиги 70-80 
чақирим келадиган катта кўл бўлган. Кўлда қайиқлар, ҳатто кичикроқ 
кемалар қатнаб турган. Шунинг учун ҳам Зарафшон дарёсининг ҳозирги 
ўзанидан бир неча километр узоқларда ҳам Кемачи, Кишти, Ғишти деган 
қишлоқлар бор. Кишти тожикча “кема”, “қайиқ” деган сўз. Ўша катта кўл 
суғд тилида Сомжон деб аталган. Сомжон “қорамтир сув” дегани, демак 
қоракўл ана шу Сомжон топонимининг таржимаси, калькасидир. 

---

34 
Ўзбекистонда Қизилсув - Сурхоб, Қорасув - Сиёҳоб, Оқсув – Сафедоб, 
Оқтепа-Таласафед, Қизилтепа-Сурхтепа, Дамариқ-Жўйдам каби номлар 
учрайди.
Нурота тоғларининг энг баланд чўққиларидан бири узоқдан қараганда 
инсон бармоқларига ўхшайди, бу чўққини тожиклар Панжангушт деб 
атайди (тожикча, панж-“беш”, ангушт-“бармоқ”), ўзбеклар эса уни 
Бешбармоқ дейишади. Нурота тоғларининг энг баланд нуқтаси маҳаллий 
аҳоли томонидан Сариҳоят деб аталади, аммо хариталарда кўпинча унинг 
таржимаси (калькаси) Ҳаётбоши (2169 м.) берилган. 
Географик номларнинг қаторлар қонунига кўра географик 
объектларнинг номлари маълум минтақада ҳеч қачон якка - ёлғиз, ўз ҳолича 
пайдо бўлиб қолмайди, балки ҳар доим бир-бирига нисбатан номланади. 
В.А.Никонов таъкидлаганидек, “жой номининг келиб чиқишини аниқлаш 
учун энг аввало у ягона эмас, балки бошқа номлар қаторида пайдо 
бўлганлигини тушуниш муҳимдир”. 
Вақтлар ўтиши билан айрим аҳоли масканларининг йириклашуви, 
улардаги аҳоли сонининг ўсиши туфайли қишлоқлар иккига бўлиниб қолган. 
Натижада ўша қишлоқни ифодаловчи ойконим олдидан янги сифатловчи 
сўзлар орттирилган. Бу сўзлар объектнинг ҳажмини, жойлашиш ўрнини, 
пайдо бўлган вақтини ва бошқа хусусиятларини акс эттирган. Катта – кичик 
(Катта Аравон – Кичик Аравон, Катта Бойбуча- Кичик Бойбуча, Катта 
Боғдон - Кичик Боғдон, Катта Минглар – Кичик Минглар, Катта Оқтепа – 
Кичик Оқтепа, Катта Кенагас–Кичик Кенагас, Катта Турк-Кичик Турк), 
баланд - паст (Баландчақир - Пасткичақир, Баландки Янгиқўрғон – Пастки 
Янгиқўрғон, Бешкапа боло–Бешкапа поён,), паст - юқори (Юқори Равот - 
Пастки Равот, Юқори Ўқчи – Пастки Ўқчи, Тепа Жалойир – Пастки 
Жалойир, Юқори Хўжаҳасан – Пастки Хўжаҳасан, Юқори Қўнғирот – 
Пастки Қўнғирот), эски - янги (Эски Араб-Янги Араб, Эски Бўстон - Янги 
Бўстон, Эски Хўжаобод- Янги Хўжаобод) каби сифатлардан таркиб топган 

---

35 
номлар республикамиз ҳудудида кенг тарқалган, улардан бири аниқланса, 
албатта иккинчисини ҳам топса бўлади.