Azotlash jarayoni Reja: Azotlash haqida. Gazni azotlash

 
 
 
 
 

---

Legirlangan aviasozlik po'latlari, xossalari, qo'llash sohasi. 
Reja: 
1. Legirlangan po’lat 
2. Legirlash 
3. Legirlangan asboblarni qo’llash 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Legirlangan poʻlat
- tarkibiga maʼlum xossa beradigan legirlovchi elementlar (xrom, nikel, 
molibden, volfram, vanadiy, marganets, kremniy, titan, bor) sunʼiy ravishda qoʻshilgan 
poʻlat. L, p. tarkibidagi legirlovchi elementlarga qarab nomlanadi. Mikrolegirlangan 
(elementlar mikrodozada kiritilgan), kam (legirlovchi elementlar 2,5% gacha), oʻrtacha (3,5 
—10%), yuqori (10% dan yuqori) legirlangan xillarga boʻlinadi. Bulardan tashqari, 
Legirlangan poʻlat konstruksion (qarang Konstruksiyey materiallar), asbobsozlik (qarang 
Asbobsozlik po’lati) va alohida kimyoviy-fizik xossaga ega boʻlgan poʻlatlarga (mas, 
issiqbardosh poʻlat, olovbardosh poʻlat, magnitli poʻlat va boshqalar) boʻlinadi. Legirlangan 
poʻlatdan mashina, mexanizm va qurilmalarning detallari, asboblar va boshqa tayyorlanadi 
Legirlash
(nem. Legieren — eritmoq) — metall qotishmalarga, maʼlum kimyoviy tarkibga, 
strukturaga va ke-rakli xossaga ega boʻlgan krtishmalar olishga imkon beruvchi legirlovchi 
elementlar (xrom, nikel, molibden va boshqalar) qoʻshish. Odatda, suyuq holatdagi, 
kamdan-kam qattiq holatdagi metall qotishmalar legirlanadi. L. yoʻli bilan qotishmalarning 
mustahkamligi va plastikligi oʻzgartiriladi, yeyilishga va korroziyaga chidamliligi, 
issiqbardoshligi, magnit xossalari va boshqa oshiriladi. L.ning hajm va yuza boʻyicha L., 
kompleks L. (qattiq jism sirtini ionlar bilan bombardimon qilib, shu jism ichiga atomlar 
kiritish) xillari ham bor. 
Legirlovchi elem entlar poMatlarda erkin holatda, tem ir bilan yoki o ‘zaro kim yoviy birikm 
a shaklida, oksidlar, sulfidlar va boshqa nometall qo’shilm alar ko’rinishida, karbid fazasida, 
shuningdek, temirdagi qattiq eritm alar ko’rinishida boMadi. U lar ko’pincha, “tem ir-
uglerod” qotishm alarining asosiy fazalarida (ferrit, austenit, sementit) eriydi yoki maxsus 
karbidlar hosil qiladi. Tuzilishi va xossalarini o ‘zgartirish m aqsadida poMatga maMum 
konsentratsiyalarda maxsus qo’shiladigan elem entlar legirlovchi elementlar deyiladi. 
Legirlovchi elem entlar qo'shilgan poMatlar legirlangan p o ‘latlar deyiladi. Legirlovchi 
elem entlar poMatga atayin kiritilib. uning xossalariga va qurilishiga ta ’sir qiladi. Shunaqa 
elem entlar kiritilgan poMatlar legirlangan poMatlar deyiladi. PoMatni o ‘zida kremniy va 
marganes boMadi, lekin kremniy miqdori 0,4% dan oshsa, marganes 0,8% dan oshsa 
bunday poMatlar ham legirlangan hisoblanadi. Ba’zi legirlovchi elem entlarning miqdori 
juda kam boMishi m um kin: Nb, Ti miqdori 0,1% dan oshmaydi; V ham 0,005% dan 
oshmaydi. Legirlangan poMatlar texnika taraqqiyoti talablari natijasida paydo boMgan. 
Legirlash m exanik xossalarni (mustahkamlik, plastiklik, qovushqoqlik), fizik xosssalarni 
(elektr o ‘tkazuvchanlik, m agnit xarakteristikalari, radiatsiyaga chidamliligi), kim yoviy 
xossalari (zanglamaslik) yaxshilash maqsadida qo’llaniladi. 
Lt^irlangan po’latlar uglerodli poMatlarga nisbatan qim mat bo'ladi. Shuning uchun ularni 
yana term ik ishlab q o ilash m aqsadga muvofiq. Asosiy legirlovchi elem entlarga Cr; Ni; 
Mn; Si; W; Mo; V; Al; Ti; (u; B; lar kiradi. K o’pincha bitta emas, bir nechta elementlar: Cr 
va Ni; Cr va Mn; Cr; Ni; M o va V bilan legirlanadi. Legirlangan poMatlarda legirlovchi 
elem entlar quyidagi holatkirda bo’lishi mumkin: - erkin holatda (mis bilan qo’rg’oshin 
po’latda erimaydi va metall qo’shilm alar tarzida erkin holatda bo’ladi); - karbidlar holida 
(uglerodga yaqin bo’lgan ko’pgina elem entlar sem entda eriydi yoki m ustaqil karbidlar 
hosil qiladi); - tem ir bilan yoki bir-biri bilan hosil qilgan interm etall birikmalar holida 
(ko’pgina legirlovchi elem entlar muayyan konsentratsiyalarida inter material birikm alar 
hosil qiladi, shu sababli, ular ko'pincha yuqori legirlangan po’latlarda uchraydi); - oksidlar 
va sulfidlar holida (po’latni oksidsizlantirish uchun qo’shiladigan barcha elem entlar 
oksidlarni yuzaga keltiradi, tem irga qaraganda oltingugurtga ko’proq yaqin bo’lgan elem 

---

entlar esa sulfidlar hosil qiladi); - temirdagi eritm a holida (davriy tizimda temirdan chapda 
joylashgan elem entlar temirda erishi ham, karbidlar hosil qilishi ham mumkin, tem irdan o 
‘ngda joylashgan elem entlar esa ular bilan faqat qattiq eritm alar hosil qiladi). 
Legirlangan po’latlarning tasnifi Legirlangan po’latlar yum shatilgan (m uvozanat) 
holatidagi luzulishiga ko’ra tuzulishida ortiqcha ferrit b o ‘ladigan evtektoiddan oldingi 
po'latlarga, perlit tuzulishiga ega bo’lgan evtektoid po'latlarga, tuzulishiga ortiqcha (ikkilam 
chi) karbidlar boMadigan evtektoiddan keyingi po'latlarga, tuzulishida suyuq eritmadan 
ajralib chiqqan birlamchi karbidlar boMadigan ledeburitlipo’latlarga bo'linadi. 
Amaliy jihatdan po’latni m e’yorlashgan holatdagi tuzulishiga ko’ra tasniflash muhim 
hisoblanadi. Uglerod va legirlovchi elementlarning miqdoriga qarab, legirlangan po'latlarni 
quyidagi sinflarga ajratish mumkin: legirlangan ferrit tuzulishiga ega boMgan ferritli 
po'latlar; perlit tuzulishiga ega boMgan perlitli po'latlar; martensit tuzulishiga ega boMgan 
martensitli po'latlar, austenit tuzulishiga ega boMgan austenitli po'latlar. Bundan tashqari, 
ferrit —perlitli, yarim austenitli va hokazo poMatlar ham boMishi mumkin. Vazifasiga 
ko’ra poMatlar quyidagi guruhlarga birlashtiriladi: • m ashinalar detallarini tayyorlashga 
moMjallangan konstruksion po ‘latlar; kesuvchi, oMchash asboblari, shtamplovchi va 
boshqa asboblar tayyorlash uchun ishlatiladigan asbobsozlikpo ‘latlarv. alohida xossali po 
‘lat va qotishmalar. PoMatlar davlat standartlarini hisobga olib m arkalanadi. Har qaysi 
legirlovchi element harf bilan belgilanadi: A - azot, P - fosfor, D — mis, Г— marganes, В - 
v o lfra m ,0 - vanadiy, K - kobolt, M -m olibden, H - nikel, B - bor, T - titan, С - kremniy, 
X - xrom , Ц - sirkoniy, A—aluminiy, 4 - noyob-yer metallari. Agar elem entning miqdori 
1 % dan kam yoki unga teng boMsa, u holda raqam boMmaydi. Yuqori sifatli poMatlarda 
belgining oxirida A harfi turadi. Masalan, tarkibida 0 ,2 8 -0 ,3 5 % C, 0, 8 - 1,1 % Cr, 0 , 9 
- 1,2% Mn, 0 ,8 - 1,2% Si boMgan poMat 30XLCA tarzida belgilanadi.
Murakkab legirlangan asbobsozlik po’atlarini markalash konstruksion poMatlarni 
markalashdan birm uncha farq qiladi. Masalan, X12M poMati tarkibida 1,45 - 1,70% C, 11 
- 12,5% Cr, 0,5 - 0,8% Mo bo’adi. Sharikli podshipniklar yasaladigan po’atlar Ш harfi bilan, 
teskesar po’atlar P harfi bilan belgilanadi. Legirlovchi elem entlarning po’atning 
xususiyatiga ta ’siri, avvalo, ferritning xususiyatlari o ‘zgarishida, karbid fazaning 
dispersligida, bo'shatish am alida m artensitning barqarorligida, toblanuvchanlikda, don 
o’lchamlari kabilarda namoyon bo’ladi. Ferrit - konstruksion po’atlarning asosiy fazasi 
bo’ib, po’at hajm ining 90% dan ortig’ni tashkil qiladi. Legirlovchi elem entlar unda eriydi, 
kristall panjaradagi temir atomlari o’rnini egallaydi va panjarani qiyshaytirdi, natijad a 
ferritning mustahkam ligi va qattiqligini oshiradi. Qattiqlik oshishiga kremniy, marganets 
va nikel ko'proq yordam beradi. Biroq, aksar legirlovchi elem entlar ferritning 
qovushqoqligini pasaytiradi, sovuqda m o'rtlik ostonasini ko’taradi. N ikel bundan m 
ustasno, u po’latning xususiyatlarini yaxshi tomonga o’zgartiradi.