A V TO M A TIK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
tufayli b aza po ten siali
U h
oshadi. N atijad a tra n z isto r T o ch ilad i, ko l
lek to r to k i ortib , rele R ni ishga tu shiradi va
uning k o n tak ti u lanib
chiquvchi signal
X ch
hosil b o 'lad i.
3 -§ . H IM O Y A A PPA RA TLA R I
H im oya ap p a ratlari elektr zanjiri va u n d a ishlab tu rg an av to m atik
sistem a elem e n tlari — m ashina va m exanizm larni ro ‘y berishi m u m
kin b o 'lg a n z a ra rh h a m d a xavfli h o latlard a n saqlash u c h u n q o 'lla n a d i.
25-rasm.
Issiqlik relesi:
1 — q izd irg ich ; 2 — b im etall p lastin a; 3 — ric h a g siste -
m asi; 4 — u zilu v ch i k o n ta k t; 5, 6
- p ru jin a la r; 7 - rele
k o n ta k ti (4 ) n i q ay ta ulovchi knopka.
120
A V T O M A T IK A A SOSLA RI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
E lek tr za n jirid a uchraydigan qisqa tu tash ish , elek tr yuritm ala-
rining «o‘ta yuklanishi» va ta rm o q kuchlan ish in in g nolga tushib
qolishi kabi h o d isalar zararli va xavfli holatlardir. B u nday h o latlar
so d ir b o ‘lm asligi va o ‘z vaqtida b a rta ra f etilishini t a ’m inlaydigan
him oya ap p a ratlari sifatida eru v ch an sim li saqlagichlar,
uzgich
a v to m atlar, to k va issiqlik relelarini, puxtalash him o y a sxem alarini
k o ‘rsatish m um kin.
M aksimal tok relesi.
E lektr y u ritm alar va elek tro m ex an ik q uril-
m alarni b o shqarish sistem alarini ularda sodir b o ‘lishi m u m k in b o ‘lgan
qisqa tu tash ish va o ‘ta yuklanish to k id an saqlash u c h u n am alda
e lek tro m ag n itli m aksim al to k relesi va issiqlik relesidan foydalaniladi.
2 6 -rasm d a m aksim al to k relesi tuzilishining sxem asi keltirilgan.
U n d a q a ra m a -q a rsh i y o ‘nalgan ikki kuch prujina (4) bilan e le k tro
m ag n itn in g to rtish kuchi taqqoslanadi.
2 /
26
-rasm.
121
A V TO M A TIK A A SOSLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
P rujina k u ch in in g m iqdori (8) shkalada o ld in d a n berilgan b o 'la d i.
E lektrom agnit o 'ra m i zanjiridagi n o m in al to k kattaligi elek tro m ag n it
m aydon k u ch in i belgilaydi. A gar m ay d o n k u ch i
Fm
zan jird a
sodir
b o 'lg an qisqa tu tash ish yoki o 'ta yuklanish sababli p ru jin an in g kuchi
Fpr
d a n oshib ketsa, q o 'z g 'alu v ch i p o 'la t o 'z a k (3) o 'z vali atrofida
aylanib, o 'z ig a m exanik bog'lan g an q o 'z g 'a lu v c h i k o n tak t (5) ni
surib, ch iquvchi signal kontaktlari (6) ni ulaydi. Bu ch iq ish signal
X ch
b o shqarish sistem asidagi elem e n tlarn i him o y a qilish vazifasini
bajaradi.
Issiqlik relesi.
Issiqlik relesi elektrotexnik qurilm a va elek tr y u rit-
k ichlarni o 'ta yuklanish singari zararli h o latlard a n saqlash u ch u n
xizm at
qiladi
27-rasm d a issiqlik relesining tuzilishi sxem asi k o 'rsa tilg an . Bu
rele asosan asin x ro n y uritkichlarni o 'ta yuklan ish d an saqlash u ch u n
q o 'llan ad i. B uning u c h u n y uritkichning ikki fazasiga ikkita issiqlik
relesi ulanadi. R elelarga kiruvchi signal yu ritk ich n in g faza to k lari
I f
h isoblanadi. A sinxron y uritkichning o 'ta yuklanishi n atijasida relening
qizdirgichi I d an o 'tg a n to k
I f
qizdirgichda issiqlik ajralishini oshirib
yuboradi
Q
= 0 ,2 4 /^ /? r . Issiqlik ta ’sirida bim etall plastin k a yuqori
to m o n g a q arab egiladi va richag (3) ni b o 'sh a tib yuboradi. N atijad a
kontakt ju ftlari (4) uzilib, reled an chiquvchi signal hosil b o 'la d i. Bu
signalni yu ritk ich n in g boshqarish zanjiriga t a ’siri
natijasida yuritkich
ishlashdan to'x tay d i.
B im etall plastin k a ikki turli m etalldan yasalgan va bir-b irig a p a
rallel yopishtirilgan ikki plastin k ad an iborat b o 'lib , u larn in g issiq-
likdan kengayish koeffitsiyentlari h a r xil, ustki m etalin in g ch o 'z ilish
(kengayish) koeffitsiyenti p astinkasinikidan b ir n e c h a m a rta kichikligi
sababli b im etall plastinka issiqlik t a ’sirida yuqoriga q arab egiladi.
Avtomatik uzgich.
A vtom atik uzgich-m aksim al to k relesi h am d a
issiqlik relesi tavsiflari asosida ishlaydigan ap p a rat b o 'lib , ele k tr y u rit
m alar va elek tr iste’m o lch ilarn i elek tr zanjiridagi qisqa tutashish
h a m d a o 'ta yuklanish to k i t a ’sirida him oya qiladi. A vto m atik uzgich-
ning u c h fazali ulanish elektr sxem asi 2 6 a-rasm d a, b ir fazasining
tuzilish chizm asi 2 6b-rasm da keltirilgan.
122
A V T O M A T IK A A SOSLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
I
b)
27-rasm.
A v to m atik uzg ich (av to m at):
a - a v to m a tn i u c h fazali e le k tr zanjiriga u lan ish sxem asi.
b— a v to m a tn in g b ir fazali tuzilish sxem asi.
Y u ritm a (iste’m olchi) zanjirida qisqa
tu tash ish yuz b erganda
elektrom agnit о ‘ram i (1) d an o 'ta d ig a n k atta to k te m ir o 'z a k (7) ni
yuqoriga zarb bilan k o 'tarad i: ilm oq (3) ilm oq (4) ni b o 'sh a tib
yuboradi. S h u n d a p rujina (5) uzgich k o n tak tin i to rtib uzadi. Iste ’m o l
chi y u ritm a ta rm o q d a n uzilib ishlashdan to 'x tay d i.
Iste’m olchi zanjirida o 'ta yuklanish sodir b o 'lganda elektr qizdirgich
(2) da hosil b o 'lg an issiqlik energiyasi
Q =
0 , 2 4 / 2/? bim etall plastinka
(6)ni qizdiradi, plastinkaning uchi yuqoriga ko'tarilib, ilm oq (3) ni
ilm oq (4) d an ajratib yuboradi. N atijada uzgichning kontaktlari prujina
(5) to m o n id a n tortilib uziladi. Iste’m olchi yoki elektr yuritm a ishlashdan
to 'x tay d i.
T iristo rn in g tashqi k o 'rin ish i 28a-rasm d a k o 'rsa tilg an . U anod
(1), b o shqaruvchi elektrod (2), katod (3) d an iborat.
T iristo r kuchli
Do'stlaringiz bilan baham: 
