Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

0*2
q atlam dagi elek tro n lar va teshiklarning h arak at tezligi 
o rtib ketishini) q atlam
0*2
ning teshilish hodisasi asosida tu sh in tirish
m u m k in .
T ashqi za n jir qarshiligi 
R VII
ortsa, tiristo rn in g a n o d toki ka­
m ayadi. V o lt-a m p e r tavsif grafigining kritik nuqtasi 1 ga o 'ta d i. Bu 
hodisa o 'tis h qatlam i 0*2 ning qarshiligi tiklanganini k o 'rsa ta d i. Endi 
an o d to k in i h a m kam aytirish u c h u n tiristorga q o 'y ilg an m anba 
k u ch lan ish in i kam aytirish kerak. 
Ua = 0
b o 'lg a n d a , 
I a = 0
bo'lishini 
grafikdan k o 'rish m um kin. B unday ho latd a o 'tish q atlam i 0*2 ning 
Ua
ga n isbatan qarshiligi yana tiklanadi. T iklanish vaqti 10—30 mks 
d an oshm aydi.
A n o d k u chlanishi m anfiy - 
Ua
y o 'n a lish d a o shirilsa, bunga
q atlam
0*2
qarshilik k o 'rsa tm a y d i, ch u n k i q atlam q u tb lan ish i (Р
2
-П
1
) 
tash q i an o d kuchlan ish in in g y o 'nalishiga m os b o 'la d i. 
B unday 
h o la td a
U a
k uchlanishiga o 'tish q atlam lari O 'i va 0*2 qarshilik k o 'r ­
satad i, u larn in g q u tblanishlari ( n j- p i) va (П
2
-Р
2
) an o d kuchlanishi 
Ua
ga teskari y o 'n alg an b o 'lad i. A nod k u chlanishi 
Ua
= 1000 voltga
125

---

A V TO M A TIK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
yetganda tiristo r teskari to m o n g a o ch ilad i, a n o d to k i 
l a
keskin ortib
ketadi. T iristorda teshilish so d ir b o ‘ladi va u ish d an chiq ad i. E ndi 
an o d kuchlanishi £/o = 0
b o ‘lganda tiristo r o ‘tish q atlam larn in g
qarshiligi qayta tiklanm aydi.
K uchli elek tr zanjiridagi to k n i tiristo m in g a n o d k u ch lan ish in i 
o ‘zgartirish yo‘li bilan b o shqarish katta texnik qiyinch ilik larn i keltirib 
chiqaradi. S hu sababli am alda elek tr zanjiridagi to k n i b o shqarish 
u c h u n tiristo m in g
O
l 2
o ‘tish qatlam iga a lo h id a m a n b a
Uh
d an
b o sh q am v ch i m usbat kuchlanish (tok 
I h )
beriladi. B oshqaruvchi to k
I h
o d atd a, p 2 - ni o ‘tishga ta ’sir qiladi (28b-rasm ).
B oshqaruvchi to k
I h
bilan p 2 - ni 
o 'tish g a b erilgan zaryadlar 
0 ‘2 qatlam dagi a to m la r diffuziyasini oshiradi. N a tijad a q atlam 0 ‘2 da 
q o ‘sh im ch a za ry ad lar (ionlar) vujudga keladi. Bu zaryadli io n la r an o d
kuchlanishi 
U a
ga m os y o ‘nalishda q u tb lan g an sababli (28b -rasm ) 
tiristo m in g och ilish k uchlanishini kam aytiradi.
B oshqarish to k i 
I h
ning o ‘z g a rish i-o sh ish i 
( I h = 0 - 3 0 m A )
tiristo m in g ochilish kuchlanishini v o lt-a m p e r grafigidagi 
1,2,3,4 
nuqtalarga m uvofiq kam aytiradi.
T iristo r faqat ikki h o latd a — o ch iq yoki yopiq h o latlard a b o ‘lishi 
m um kin. O chiq h o la td a tiristo r to k n i o ‘tkazm aydi.
T iristo r o ‘zgaruvchan to k zanjiriga u lan g an d a o ‘zid a n faqat 
m usbat t o ‘lq in n i t o ‘la o ‘tkazadi. B uning u c h u n b o sh q am v ch i m usbat 
to k im pulsining takroriyligi an o d kuchlanish takroriyligi b ila n ten g , 
an o d yarim to ‘lqini b ilan b ir vaqtda tiristo m in g n i - p 2 o ‘tishiga t a ’sir 
qilishi va un i o ch ish i kerak b o 'lad i. A gar b o sh q am v ch i im pulsning 
takroriyligi an o d kuchlan ish in in g takroriyligiga ten g , lekin u n in g t a ’sir 
qilish fazasi a n o d m usbat yarim to 'lq in g a n isb atan a b u rchakka 
kechikadigan b o ‘lsa, tiristo r o 'z id a n an o d yarim to 'lq in in i to ‘la 
o 'tk a z m a y d i, balki b ir qism ini, tiristo r o ch ilg an d a n keyingi qism ini 
o ‘tkazadi (28g-rasm , 3-grafik). S h u n d a zanjirdagi k u ch lan ish oldingi 
oc=0 b o ‘lganda to ‘la to 'lq in m iqdoriga n isb atan k a m b o ‘ladi. 
T iristorni b u n d a y boshqarish usuli 
faza-im pulsi b o sh q arish usulini 
k o ‘rsatuvchi grafiklar orqali k o ‘rsatilgan. U ndagi b u rc h a k a rostlash
126

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V T O M A T IK R O S T L A G IC H L A R
b u rc h ag i d eb ataladi. Bu b u rch ak qan ch alik k a tta b o ‘Isa, tiristo r 
sh u n c h a lik k ichik vaqt oralig ‘ida ochiq b o ‘ladi. S hunga m uvofiq 
elek tr zanjiridagi to k h a m kichik b o ‘ladi.
H ozirgi vaqtda tiristo rla r boshqariluvi t o ‘g ‘rilagich, kontaktsiz 
k o m m u ta tsio n ap p a ra t, c h a sto ta o ‘zgartkich va in v erto rlarn in g asosiy 
e lem e n tlari sifatida texnologik m ash in alam in g ele k tr y uritm alarining 
( o ‘zgarm as va o ‘zgaruvchan to k yuritkichlari) tezligini rostlash u c h u n
asosiy tex n ik vositasi b o ‘lib qolm oqda.