Avtomatika asoslari va avtomatik rostlagichlar : Elektr ta'minoti : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

5 -§ . TEN ZO M ET R IK DATCHIKLAR
(T E N Z O R EZ ISTO R L A R )
T e n z o m e trik d atch ik lar m ashina va konstruksiya detallariga 
statik va d in am ik y uklanish t a ’sir etganda u larn in g chiziqli va yassi 
k uch lan ish li 
h o la td a
elastik 
deform atsiyalarini 
(c h o 'zilish in i, 
siqilishini, b u ru v ch i va aylantiruvchi m o m en tla rin i) aniqlash u ch u n
ishlatiladi.
D a tc h ik konstruksiyasining asosi sifatida b u rilu v ch a n pan jara 
k o ‘rin ish id a bukilib, qo g ‘oz yoki plyonka polosalari orasiga q o ‘yib 
y opishtirilgan 0 ,0 1 —0, 05 m m diam etrli k o n stan tan sim xizm at qiladi. 
D efo rm atsiy an i o ‘lch ash u ch u n d atch ik o ‘lch an ay o tg an d e ta l sirtiga 
yopishtiriladi. Y opishtirish h aroratiga qarab te n z o d a tc h ik la r ikki 
guruhga ega b o ‘ladi:
1) Y opishtirish h a ro ra ti +180°C d an k atta b o ‘lm ag an (G harfi 
bilan belgilanadi);
2) Y opishtirish h aro rati +30°C d an k atta b o ‘lm agan (X harfi bilan 
belgilanadi)
T e n z o d a tc h ik la r agressiv m od d alarn in g bu g ‘lari, radioaktiv n u rlar 
va to ‘g ‘ri tu sh u v ch i quyosh nurlari m avjud b o ‘lm agan sharoitda 
tekshirilayotgan b u y u m n in g sirtidagi h aro rat - 4 0 ° C d an +70°C gacha 
oraliqda b o ‘lganda o ‘zgarm as va o ‘zgaruvchan to k zanjirlarida 
ishlatishga m o ‘ljallangan.
T ekshirilayotgan d etal yoki konstruksiyaga b iro r d eform atsiya, 
m asalan, c h o ‘zilish t a ’sir etsa, u lar bilan birga d a tc h ik n in g sim i ham
c h o ‘ziladi. B u n d a ten z o d a tc h ik sim ining uzunligi L ortish i va kesim i
S kam ayishi hisobiga sim ning qarshiligi 
R =
— ortad i. Bu qarshilik
s
d atch ik n in g chiqishidagi kattalik hisoblanadi. B unday deform atsiya 
6a-ra sm d a uzluksiz strelka orqali ko'rsatilgan.
7 9

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
l(baza)
OJ10,1
6V aj/7z.T enzom etrik d atch ik . a) te p a d a n k o ‘rin ish i; b ) A -A gacha 
kesm a k o ‘rinishi
A gar deform atsiya 6 a-rasm d a k o ‘rsatilgan p u n k tir ch iziq b o 'y lab
yo‘nalgan b o ‘lsa, bu ten zo d a tch ik sim lari bukilgan jo y la m i y an a h am
bukilishiga olib keladi. B unda sim ning uzunligi va qalinligi deyarli 
o ‘zgarm aydi, m os ravishda datch ik n in g qarshiligi h a m o ‘zgarm aydi. 
B undan k o ‘rinadiki, d a tc h ik ushbu yo‘nalishdagi defo rm atsiy an i 
o ‘lcham aydi.
S a n o a td a ishlab chiqariladigan te n z o d a tc h ik la rn in g qarshiligi 
5 0 -2 0 0 0 O m , baza L (6 a-rasm ) 5 - 3 0 m m , m etall d etallarga yo p ish - 
tirilg an d a n o m in al ishchi to k 30 m A, y o ‘l q o ‘yiladigan nisbiy 
deform atsiy alar 0,3% d an katta b o ‘lm agan q iy m atn i tashkil etadi.
T e n z o d atch ik larn in g
m u h im
xarakteristikalaridan 
biri 
qarshilikning h aro rat koeffitsiyentidir. Bu koeffit siy en t—40°C d an 
+20°C gach a oraliqdagi h aro ratd a quyidagi form ula orq ali aniqlanadi:
80

---

A V T O M A T IK A A SO SLARI VA A V TO M A TIK R O S T L A G IC H L A R
bu yerda, et—nisbiy deform atsiya, U eng chetki m anfiy va m usbat 
haroratda tenzodatchiklar qarshiligining nisbiy o ‘zgarishini haroratga 
bog‘lanishi grafigidan aniqlanadi;
et—harorat 
diapazonining 
boshlangNch 
va 
oxirgi 
nuqtalariga 
haroratlar farqi simli tenzodatchiklarning ustunligi ularning oddiyligi, 
haroratga bog‘lanishining kichikligi (chunki konstantan qo'llaniladi), 
deyarli inersiyasizligida b o ‘lsa, kam chiligi-sezgirligining kam chiligidir.
S im lid an tash q ari yan a folgali te n z o d a tc h ik la r m avjud b o ‘lib, 
u larda 
o ‘tk azu v ch i 
elem ent 
4 -1 2 m k m
qalinlikdagi 
folgadan 
tayyorlanadi. Sim li d atch ik lar bilan solishtirilganda, u larda ishchi tok 
200 m A , gacha oshiriladi, b u n d an esa d atch ik n in g sezgirligi ortadi. 
Folgali 
te n z o -d a tc h ik la rn in g
kam chiligi 
u larn in g
m exanik 
chidam sizligi, h a ro ra t koeffitsiyentining kattaligi, yoritilganligining 
t a ’siri hisoblanadi.