Mavzu: kasallik qo'ZG'atuvchi bir hujayralilar. Mundarija. Kirish

1.2
 
Kasallik qo'zg'atuvchi bir hujayralilar vakillarining tarqalishi, tuzilishi, 
ko’payishi va rivojlanishi 
Eritrotsitlardagi bir shizont yadrosi bir necha marta bo
’
linadi va 12-24 ta 
merozoitlar yetiladi. So
’
ngra bu merozoitlar eritrotsitning qobig
’
ini yemirib, qon 
plazmasiga o
’
tadi. Bu hodisa merozoit eritrotsitga kirgandan 48 soat o
’
tgach sodir 
bo
’
ladi va xuddi shu paytda odamni bezgak tutadi. Sababi qon plazmasiga minglab
merozoitlar bilan birga melanin degan zaharli moddalar ham chiqadi va qonni
zaharlaydi. Qon plazmasidagi merozoitlar yana qaytadan sog
’
lom eritrotsitlarga
kirib, jinssiz rivojlanishni yangidan boshlaydi. Bir necha bor shizogoniya usulda
ko
’
payish qaytarilgach, bemor qonida jinsiy individlar gametotsitlar hosil bo
’
ladi,
ya'ni eritrotsitlar ichidagi merozoitlardan urg
’
ochi makrogametotsitlar va erkak 
mikrogametotsitlar paydo bo
’
ladi.Gametotsitlarning keyingi rivojlanishi anofeles
chivinining medasida kechadi. Anofeles odamning qonini so
’
rganda
gametotsitlar chivinga o
’
tadi. Chivinning ichida mikrogametotsitlarning
rivojlanishi natijasida 4-8 ta xivchinli 5-6 ta mikrogametalar hosil bo
’
ladi.
4-rasm 

---

12 
Makrogametotsitlarning yadrosi ham kattalashib, makrogametalarga 
aylanadi. Mazkur makro va mikrogametalar qo
’
shilib, zigota hosil qiladi. Zigota 
harakatchan bo
’
lib, u ookineta deb ataladi. Ookineta chivin oshqozoni devorini
teshib kirib, elastik po
’
stga o
’
raladi va ootsistaga aylanadi. Ootsista o
’
sib,
yadrosi bir necha marta bo
’
linadi, har bir yadro bo
’
lagini sitoplazma o
’
rab oladi 
va natijada minglab juda mayda duksimon sporozoitlar hosil bo
’
ladi. So
’
ngra
ootsistalar pardasi yoriladi va ichidagi sporozoitlar (10000 tagacha) chivinning
tana bo
’
shlig
’
iga tushib, gemolimfa suyuqligi orqali barcha organlariga tarqaladi. 
Ular chivinning so
’
lak bezida ko
’
plab to
’
planadi. Mana shunday chivinlar odamni 
chaqqanida chivin so
’
lagi bilan birga sporozoitlar ham odam qoniga o
’
tadi. 
Sporozoitlar bir yadroli uzunchoq shaklga ega bo
’
lib, uzunligi 10-15 mikronga teng. 
Bezgak yer yuzida juda keng tarqalgan kasallikdir. Bezgak kasaliga uchragan 
odamda kuchli anemiya (kamqonlik) kuzatiladi. 1 mm qondagi eritrotsitlar soni 
normadagi 5 mln. dan 1 mln. gacha tushib qoladi. MDH mamlakatlarida bezgak
kasalligi XIX asrning oxiri XX asrning birinchi yarmida Kavkaz, Markaziy Osiyo, 
Volganing o
’
rta va quyi oqimida hamda Ukrainada keng tarqalgan edi. 1935-yilning
o
’
zida mazkur hududlarda 9 mln. kishi bezgak bilan kasallanganligi ma'lum. Bu
davrda odamlarning bezgak bilan kasallanishi, ayniqsa, Afrika, Janubiy Amerika,
Osiyo va Yevropadagi juda ko
’
plab mamlakatlarda keng tarqalgan edi. 1930-
yillarda faqatgina Hindistonning o
’
zida har yili 100 mln. dan ortiq kishi bezgak bilan 
kasallangan. Bezgak kasalligining qo
’
zg
’
atuvchisini o
’
rganish va unga qarshi
kurash choralarini ishlab chiqishda rus olimlaridan I.I. Mechnikov, V.M.
Afanasyev, V.Ya. 
Danilevskiy, Ye. Marsinovskiy, V.N. Beklemishev, D.D. Romanovskiy va S.M. 
Isayev,fransuz olimi Sh.L.A. Laveron, ingliz olimi R.D. Ross, P. Gariyem italiyalik olim 
D.B. Grassi, Bastenelli va boshqalarning xizmatlari katta bo
’
lgan. Markaziy Osiyo,
shu jumladan, O
’
zbekistonda ham bezgakka qarshi ishlar olib borilgan.
Birinchidan, bezgak bilan kasallangan odamlarni majburiy yalpi davolash 

---

13 
kurslaridan o
’
tkazilgan. Ma'lumki, bezgak chivini o
’
z tuxumlarini ko
’
lmak
suvlarga qo
’
yadi. Shuning uchun bezgak chivini ko
’
payishining oldini olish 
maqsadida ko
’
lmak suvlar va botqoqliklar o
’
zlashtirilib, quritilgan. Bezgak
chivinlari, ularning tuxumlari, lichinkalari va g
’
umbaklari turli usullar bilan qirib
tashlangan.
7 
Oxirgi yillarda bezgak chivinlariga qarshi biologik kurash choralarini
qo
’
llashga alohida e'tibor berilmoqda. Xususan, issiq iqlimli joylarda bezgak chivini 
lichinkalarini yo
’
qotish uchun hovuz va ko
’
llarda tirik tug
’
ar gambuziya balig
’
i
ko
’
paytirilmoqda. Bu tadbirlarni o
’
tkazish natijasida 1960 yildan boshlab MDH
mamlakatlarida, shu jumladan O
’
zbekistonda bezgak kasalligi butunlay
tugatilgan. Lekin odamlarning bezgak bilan kasallanishi Janubiy va Markaziy 
Amerika, Osiyo va ayniqsa, Afrika mamlakatlarida hozirgi kunda ham keng
tarqalgan. Jahon sog
’
liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga qaraganda, oxirgi
vaqtlarda har yili yer shari aholisining 5-6 mln.
8
ni bezgak kasalligi tufayli 
olamdan ko
’
z yummoqda. Shulardan 1 mln. dan ortiqrog
’
i 4-5 yoshgacha
bo
’
lgan bolalarga to
’
g
’
ri keladi. Hozirgi vaqtda Anofeles avlodiga kiradigan 
chivinlarning 400 dan ortiq turlari mavjud bo
’
lib, shulardan 25-30 ta turi bezgak
kasalligi qo
’
zg
’
atuvchilarini tashuvchilari hisoblanadi. O
’
zbekitonda bezgak 
chivinlarining 8 ta turi aniqlangan bo
’
lib, shulardan asosan Anopheles sacharovi,
An. superictus va An. pulcherrimus turlari bezgak kasaligini tarqatuvchilaridir.
Olimlarimizning
ma‟lumotlariga qaraganda bezgak paraziti Respublikamizda 
asosan, Surxandaryo, Qashqadaryo, Navoiy va Toshkent viloyatlarida hamda 
Farg
’
ona vodiysida odamlar orasida kam bo
’
lsada uchrab turadi.
9