Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

 
N 
 
N 
N 
 
N 
 
N 
N 
yadro 
yadro 
Foton 
Foton 
Elektronning o‘tishi 
Elektronning o‘tishi 
3-rasm 
4-rasm 
E
2
 
E
1
 
E
2
 
E
1
 
Elektronning bir energetik daraja (
E
1
) dan boshqa bir, yanada yuqoriroq energetik 
daraja (
E
2
) o‘tishi fotonlarning yutilishi bn kechadi (3-rasm). Elektronning bir energetik 
darajadan (
E
2
), boshqa, nisbatan quyiroq energetik daraja (
E
1
) ga o‘tishi esa, 
fotonlarning nurlanishi bn yuz beradi.
 

---

121 
bir orbitadan boshqasiga o„tishi haqidagi tasdig„i juda ajoyib, garchi bu aynan 
qanday sodir bo„lishini tasavvur qilish ancha qiyin bo„lsa ham.Olimning modeliga 
ko„ra, elektronlar hech qanday holatda orbitalar oralig„ida qolib ketmaydi, chunki bu 
shunday bo„lib qolsa, u uzluksiz ravishda energiya nurlantirar edi. Lekin, qandaydir 
yo„l bilan, avvaliga muayyan bir orbitaga muvofiq keluvchi energetik darajada 
bo„lgan elektron, to„satdan boshqacha energetik darajaga ega bo„lgan boshqa 
orbitada paydo bo„ladi. Hozirgina men “paydo bo„ladi” degan so„zni ishlatdim. 
Ba‟zi olimlar elektronlarni “sakrab o„tadi” deb yuritishadi. Lekin, aslini olganda 
bizning kundalik nutqimizda, odamzot bilm va ilmiy malakasidan tashqarida bo„lgan 
bu fenomenning asl mohiyatini to„la ifodalab beradigan biror so„zning o„zi yo„q
».
Bor modeli vodorod atomi uchun ideal tarzda mos kelardi. Vodorod atomi 
esa, kimyoviy element atomlari ichida eng soddasidir. Garchi bu model kimyoviy 
elementlarning kimyoviy tavsifini osonlashtirgan bo„lsa hamki, elementlardagi 
elektronlar sonining tobora ortib borishi bilan shu narsa yanda ravshanroq ma‟lum 
bo„ldiki, ushbu model uzun va uzoq yo„lning boshlanishidagi bekatlardan biri ekan 
xolos.
Bor sababli biz atom haqida ochiq va ravshan tasavvurlar hosil qildik, lekin 
baribir ko„plab savollar hamon ochiq qolmoqda edi. Masalan, fotonlar haqidagi 
masala. Nurlanish muayyan onda va muayyan yo„nalishda sodir bo„lar edi. Lekin 
o„sha lahza va yo„nalishni belgilovchi narsaning o„zi nima? Nima sababdan statsionar 
orbita bo„ylab harakatlanayotgan elektron nurlanish chiqarmaydi-yu, uning bir 
orbitadan boshqasiga o„tishida nurlanish sodir bo„ladi?
Bor modeli mumtoz fizika va yangicha fizika o„rtasida tutashtiruvchi ko„prik 
bo„lib xizmat qildi. Verner Geyzenberg (1901-1976) shunday xulosaga keldiki, ushbu 
modelning g„alatiligi aslida uning yutug„i bo„lib, aksincha uning kamchiliklari esa, 
aslida kamchilik ham bo„lmasdan, balki, bu model uchun yangicha tushunchalar 
o„rniga, eski zamon mumtoz fizikasining tadbiq etishga urinilayotgani bilan bog„liq 
ekan. Sirasini aytganda, ilm-fanni oldinda hali yanada g„alati, g„ayritabiiyroq 
kashfiyotlar kutmoqda edi.
Bu kashfiyotlar xazinasiga Geyzenbergning o„zi ham qo„l cho„zib ko„rdi. 
1925 yil yozining avj pallasida Shimloiy dengizdagi Gelgoland orolida Geyzenberg 
keskin allergik hurujga uchradi. U vaqtlarda hali antigistamin preparatlar mavjud 
emasdi va olim rinit kasalligi bilan kurashish asnosida, maxsus nisbiylik nazariyasi 
mulohaza yuritar edi. Qoidaga ko„ra Eynshteyn, har qanday ilmiy konsepsiyani ham, 
agar u yaqqol ko„rinib turgan voqe‟lik bilan muvofiq kelmasa, chetga surib qo„yar 
edi. Bunda garchi u muayyan konsepsiyaning mantiqan to„g„ri ekanligini intuitiv 
ravishda his etib tursa hamki, o„z qoidalariga odatda baribir amal qilardi. Geyzenberg 
ham o„zining mashhur hamkasbining izidan boroshga qaror qildi. Ha, olimlar 
atomlarning nurlanish spektrini kuzatishmoqda; lekin kimdir, qachondir bu nurlanish 

---

122 
vaqtida elektronlarning bir orbitadan boshqasiga o„tayotganligini guvohi bo„lganmi? 
Bor modelidagi orbitalarni berilgan radius va davr orqali kuzatishning imkoni yo„q 
edi, chunki modelning o„zi hali aniqlashtirishga muhtoj edi. Geyzenberg esa: «
Men 
orbita tushunchasini yo„q qilish uchun qo„limdan kelgan barcha ishni qilaman
» - deb 
ovoza qildi. Keyin esa yangi nazariya – noaniqlik tamoyilini yaratdi. U atom 
miqyosidagi tabiat hodisalari «
qochonki tadqiqotchi bu hadisalarni yaqqol namoyish 
qilishga bo„lgan uinishlarida vaqti-vaqti bilan tanaffus qilib tursagina tushunishga 
imkonli bo„ladi
» - deb o„ylagan. Ifodali o„xshatishlar yordamidagi tasavvurlar o„rniga 
Geyzenberg masalan, spektral chiziqlar chastotlalari singari prinsial kuzatiladigan 
kattaliklarni,tahlil qilishga asoslangan sof matematik uslubni taklif etdi.
Materiyani tahlil qilish uchun u bilan o„zaro ta‟sirga kirishmoq kerak. Bu 
holatda kvant olami bizning oldamizga svaloni ko„nadlang qo„yadi: bizning 
kuzatuvchi sifatidagi aralashuvimiz tadqiq qilinayotgan hodisotning o„ziga qay 
darajada ta‟sir qiladi? Biz obyektiv ma‟lumotlar deb hisoblagan tahlil natijalari, 
o„lchash aktining o„zining ta‟siriga uchramaganmi? Keling, shunday holatni tasavvur 
qilib ko„raylik: biz bir haykalgan miltiqdan rezina o„q otib, o„qlarning qaysi tarafga 
sapchishii tekshirmoqchimiz. Haykal sirtidan sapchimagan o„qlar yordamida uning 
o„lchamlari haqida muayyan aniqlik darajasidagi tasavvur olish imkonini beradi. 
Endi, agar tajribani rezina o„qlar o„ringa shishirlgan koptoklarni otib takrorlasak, 
bizning haykal o„lchamlari haqidagi xulosalarimiz ancha boshqacharoq, aniqlik 
darajasi kamroq bo„ladi. Lekin snaryadning o„zining o„lchamlarini kichrayib borishi 
bilan, bizning tajribadan olayotgan tasavvurlarimiz tafsilotlarining aniqligi ham 
shunchalik ortib boradi. Bizning snaryadlarimiz sirt yuzasining egriligi va ular orqali 
haykal haqidagi olayotgan axborotimiz o„rtasidagi aloqa kritik bo„lib chiqadi.
Bizga ko„rinadigan yorug„lik nurlari bizning ko„rish qobilyatimiz darajasidan 
tashqarida bo„lgan anchayin kichik o„lchamlarga ega bo„lib, qolaversa, ularning biror 
materiya bilan o„zaro ta‟siri orqali, uning xossalarini o„zgartirish ehtimoli deyarli 
yo„q darajada. Yuqorida keltirilgan o„xshatishni to„g„ridan-to„g„ri ma‟nosida qabul 
qilish kerak emas, chunki axir yorug„lik o„zi yoritayotgan yuzadan rikoshet bilan 
sapchish xossasiga ega emas. Lekin bu misol, qaralayotgan jarayon haqida muayyan 
tasavvur hosil qilishga yordam beradi.
Agar biz, aytaylik elektronni tutish yoki uni ko„rish uchun, biz atomni past 
energetik zaryadli va kattaroq to„lqin uzunligili fotonlar bilan bombardimon qilishni 
boshlasak, unda biz avvalgi misoldagi haykalni o„zi bilan teng o„lchamli shishirlgan 
pufaklar bilan o„qqa tutgan bilan teng bo„lamiz.aniq axborot olish uchun esa, foton 
energiyasini orttirish zarur bo„ladi. Bu esa bizning o„qlarimiz yanada qattiqroq bo„lib 
qoldi deganidir. Endi bunisi - haykalga nigoh tashlash imkoni ekanligi bilan birga, uni 
buzib yuborish xatari hamdir. Bundagi sapchish trayektoriyasi sirt relyefi haqidagi 
axborotdan ko„ra, fragmentatsiya jarayoni haqidagi axborotga ko„proq tortadi.

---

123 
Tasavvurlar va tasvirlarning aniqlik darajasining cheklanishi – bartaraf etib 
bo„lmaydigan narasa. Sababi bunda biz to„lqinlar va zarrachalarnini o„rganish uchun 
to„lqinlar va zarrachalardan foydalanmoqdamiz va bu holda ularning birining 
boshqasiga qiladigan ta‟siri muqarrardir. Bundan ham badtari – bir hodisotning 
boshqasidan yaqqol ajratuvchi chegarasi aynan nimada ekanligini ham bilishning 
imkoni yo„q, chunki, aynan bitta zarra o„zini ham zarrachadek va ham to„lqindek