Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

O‘ngdagi 
fotosuratda: 
Albert Eynshteyn 
1911 yilda. 
chapda:
uning 
xolavachchasi va 
keyinchalik uning 
xotini Elza. 
Pastdagi 
fotosuratda:
Albert 
Eynshteyning Bern 
patent idorasidagi 
ish stoli 

---

80 
Biz ularning qanday uchrashishgani borasida tafsilotlarni bilmaymiz. Lekin 
Eynshteyn ushbu safardan Pragaga qaytgach, maktublar orqali yashirincha Elza bilan 
iliq munosabatlar o„rnata boshladi. Uning maktublaridan birida shunday misralar bor 
edi: «
Men kim bilandir mehr-muhabbat bilan birga yashashga muhtojman. Aks holda 
hayot o„ta zerikarli bo„lib qomoqda. Va men uchun o„sha kimdir bu – Siz bo„lasiz
». 
Elza haqida gap borganda u Mileva bilan tamomila teskari dunyo bo„lganini aytish 
joiz. Mileva – vazmin, kamgap va odamovi ayol edi. Elza esa, xushchaqchaq, 
kirishimli qaqildoq ayol bo„lib, ilm-fan borasida zig„ircha ham qiziqishga ega 
bo„lmagan. Eynshteyn o„zining avvalgi turmushi haqida mahzun xotiralar bilan yodga 
olgan bo„lsa, Elzaga sobiq oilasini eslatib turuvchi hech narsa qolmagandek edi 
g„oyo. Albert o„zining Milevaga bo„lgan munosabatiga va u orqali tug„ilgan 
farzandlari oldida doimiy otalik ma‟suliyati bilan yashagan. U Elza bilan jiddiy 
munosabatlarga kirishar ekan, so„nggi damda ham, Mileva bilan oilasiga qaytish 
haqida o„ylab ko„radi. Xatlarning birida u shunday degandi: «
Biz siz bilan o„zaro 
tortishish kuchlariga erk bersak, bu orqali o„zimiz uchun faqat iztirob va qayg„u 
keltirmiz
». May oyining so„nggi sanalarida yozgan maktubida u Elza bilan 
munosabatlarni to„xtatmoqchidek edi: «[...] 
Men Sizga so„nggi bora yozmoqdaman va 
muqarrar hukmga bo„ysunaman 
[...]». Biroq, ushbu «so„nggi bora» yozilgan 
maktubning so„ngida, Albert Eynshteyn Elzaga o„z manzilining o„zgarayotganligini 
ham xabar qilib o„tadi. Yozishmalar orasidagi tanaffus bir yildan ziyodroq muddatga 
cho„zildi.
1913 yil mart oyida sukunatni Elzaning Albertni 34 yoshi bilan tabriklab 
yo„llagan xati buzib yubordi. Albert ham javoban minnatdorchilik xati yozdi va ular 
orasidagi munosabatlar yangi kuch bilan alangalanib ketdi.
Bu orada uning Mileva bilan qurgan shirin oilasi buzilishda davom etardi. Ular 
allaqachon boshqa-boshqa xonalarda yotishardi. Albert o„zi haqida, professional 
vazifalari girdobida qolganek taasurot uyg„otuvchi rol ijro etish bilan, oilani yolg„iz 
tashlab qo„yish masalasini san‟at darajasiga olib chiqdi. 1914 yil martida esa, oila 
Berlinga ko„chib o„tdi va Albertning o„zi do„ti Mishel Bessoga yozganidek, endi 
unga, xolavachchasi bilan «oradagi iliq munosabatlardan cheksiz zavqlanishga» hech 
nima halaqit qilmayotgan edi. Uning o„sha paytlarga oid qaydnomalaridan shunday 
taasurot uyg„onadiki, u hech qachon Mileva bilan ham ajrashishni istamas edi. U 
Elzaga shunday yozgan: «
Biz uning 
(Milevani aytyapti)
dilini og„ritmasdan ham 
o„zaro birgalikda baxtli yashashimiz mumkin
». Ehtimolki, Albert Eynshteyn xotini 
Mileva bilan ham ajrashmasdan, ya'ni, oilasini saqlab qolgan holda, farzandlarini 
hamda, Milevaning dilini yaralamasdan, ular oldida aybdor bo„lib qolmaslikni 
maqsad qilib, lekin ayni vaqtda Elza bilan ham munosabatlarni uzmasdan, u bilan 
hayotdan zavqlanib yashashni orzu qilgan bo„lsa kerak. Lekin u Elza bunday 
uchburchakning burchaklaridan biri bo„lishga rozi bo„ladi deb puch xayol qilgan edi. 

---

81 
Elza Albertga, uning Mileva bilan ajrashishini cheksiz ortga surib bo„lmasligini ko„p 
bora uqtirib kelar edi.
Oqibatda avvaldan kutilgan muqarrar oilaviy inqiroz bo„y korsatdi. Iyul 
oyining oxirgi kunlaridan birida tong saharlab, bolalari Gans Albert va Eduardni olib, 
Mileva Berlin-Syurix poyezdiga o„tirib jo„nab qoldi. Avvaliga Albertga hammasini 
joy-joyiga qaytarish mumkindek tuyulgan edi. Oilaning sodiq do„stlari, er-xotinlarni 
yarashtirib qo„yishga nozik did bilan yondoshib, turli usul va vositalar yordamida 
urinib ko„rishdi. Agar vaziyat biroz boshqacha bo„lganida, ehtimol ular buni 
uddalashgan bo„lishar edi. Biroq, o„chakishib, aynan shu vaqtda Avstro-Vengriya 
imperiyasi Serbiyaga bostirib kirdi va birinchi jahon urushi alangalanib ketdi. Davlat 
chegaralari yopildi va Albert bilan Elza chegaraning bir tarafida, Mileva farzandlar 
esa narigi tarafda – Syurixda qolib ketishdi.
Albert yangi qallig„i bilan munosabatlar orqali yomon xayollarda chalg„ishga 
harqancha urinmasin, uning farzandlari taqdiri haqidagi o„ylar va ularning sog„inchi 
tinch qo„ymasdi. Ikki yil o„tib u Mileva o„z dugonalaridan biriga yozgan maktubida 
shunday yozgan edi:
«