Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Albert va 
Milevaning 1904-
1905 yillar 
atrofida birga 
tushgan 
fotosurati. 
O‘ngda
: 
Eynshteynlar 
oilasi farzandi 
Gans Albert bilan.
Pastda: 
Eynshteynning 
xotini Mileva va 
o‘gillari Gans 
Albert hamda, 
Eduard. 

---

40 
Eynshteyn biografiyasining eng bahsli jihatlaridan biri, uning xotini Milevaning 
nisbiylik nazariyasining shakllanishidagi ta‟siri haqidadir. Ming yillar davomida 
ayollar ilm-fanda asosan ikkinchi darajali joylarni egallardilar. Ularning 
kashfiyotlari eng yaxshi hollarda shunchaki e‟tiborsiz qoldirilardi, ba‟zan esa, ilm 
sohasida faoliyat yuritayotgan erkaklar tomonidan yuzsizlarcha o„zlashtirib olinar 
edi. O„qituvchi, homiy, yoki sherik sifatida ishlab ayollarning ilmiy yutuqlarini 
o„zlashtirib olgan bunday «erkak»lar tarafidan qilingan bunday noxolisliklar haqida 
kitoblar yozilsa, ular butun boshli bir kutubxonani egallashi mumkin. Misol uchun, 
britaniyalik matematik Uilyam Yung (1863-1942) o„z xotini, ajoyib iqtidorli 
matematik ayol Greys Chizxolmning (1868-1944) yutuqlarini o„ziniki qilib 
ko„rsatishdan aslo uyalmagan. U uyalmay netmay xotiniga shunday mazmundagi 
noma ham yo„llagan: «
To„g„risini aytganda, bizning maqolalarimiz uchun 
ikkalamiz ham imzo qo„yishimiz kerak edi. Lekin bu har ikkalamiz uchun ham naf 
keltirmaydi. Shu sababli bunday qilmaymiz. Shon-sharaf ham, bilimlar ham meniki, 
senga esa bilimlarni o„zi ham yetadi. Bizning davrimizda sen mavqe‟ 
shohsupalariga oshkora erisholmaysan. Men esa erisha olaman va shu sababli fan 
bilan mashg„ulman
».
Albert va Molevaning oilasi uchun ham shunday yondoshuvni tadbiq etish 
mumkinmi? Nisbiylik nazariyasining muallifligida Albert Eynshteyndan boshqa 
biror shahsning qisman bo„lsa-da ulushi bormi? Biz Eynshteyn va Milevaning bu 
boradagi tortishuvlarini, yolg„iz qolganda bu borada yuzma-yuz nimalar deb 
bahslashishganini bilmaymiz. Bu borada yangragan eng keskin ayblovlardan biri – 
«Harakatlanayotgan jismlarning elektrodinamikasi» nomi bilan chiqqan va er-xotin 
Eynshteynlarning ikkovining izmolari bilan nashr etilganligi haqida da‟vo qilingan 
qandaydir maqola bilan bog„liq bo„lib, o„tkazilgan jiddiy tekshiruvlardan so„ng 
bunday maqola bo„lmaganligi va ayblovning asossiz ekani oydinlashdi. 
Shuningdek, Eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasining haqiqiy muallifi 
ekanligiga shubha qilguvchilar orasida, mazmunan bu nazariyaning asoslarini 
shakllantiruvchi qo„lyozma maqolalarda ikki xil husnixat mavjudligini xaspo„shlash 
odati mavjud. Eng asosiy ayblov da‟vosi esa quyidagi ikki narsadan iborat: 
Birinchidan, Eynshteynning Milevaga yozgan xatlaridan biridagi ayrim jumlalar 
shubha uyg„otadi. Chunonchi uning qalamiga mansub bo„lgan va tarixan 1901 yilga 
taaluqli yozishmalarning birida «
Harakatning nisbiyligi haqidagi ilmiy ishimizni 
birgalikda muvaffaqiyat bilan yakunlaganimizda men qanchalik baxtiyor bo„lib 
gu„rurga to„larkinman...
» degan mazmundagi ritorik jumlalar bor. Qolaversa, 
keyinchalik olim o„ziga berilgan Nobel mukofotining qiymatiga teng qiymatdagi 
pul mablag„ini, allaqachon ajrashganiga qaramay, sobiq xotini Milevaga jo„natgani 
ham tanqidchilarning shubhalariga shubha qo„shadi. Lekin e‟tibor bilan tekshirilsa, 
harakatning nisbiyligi tushunchasi, mazkur davr fizikasi uchun nisbatan keng 

---

41 
tarqalgan va ancha ommaviylashgan konsepsiya bo„lib, 1901 yilgi xatdan ham 
bunday o„rinsiz xulosa chiqarish o„rinli emas. Chunki, asl mohiyati 1905 yilda e‟lon 
qilingan nisbiylik nazariyasi uchun, 1901 yil, ya'ni, 4 yil avvalgi muhlat ancha 
ertalik qiladi deb o„ylaymiz. Ajrashishdan keyingi mablag„ jo„natishlar esa, 
mualliflik huquqlariga aslo dahli bo„lmagan bo„lishi va shunchaki, g„amxo„r 
otaning o„z sobiq oilasi haqida qayg„urshi bilan bog„liq bo„lishi ehtimoli ham 
yuqori.
Shuni ham inkor etib bo„lmaydiki, Mileva Marich, eri Albert Eynshteynni 
ilhomlantirib yurgan bo„lajak buyuk nazariyaning mohiyatini haqiqatan ham juda 
yaxshi tushungan. U Eynshteynning bu borada yozayotgan maqolalarini tahrir qilib, 
kerakli o„rinlarda zarur tuzatishlarni ham kiritib borishi mumkin edi. Bundan 
tashqari yosh olim o„z g„oyalarini boshqa shahslar – Mishel Besso, Filipp Frank, 
hamda, Moris Solovinlar bilan muhokama qilishni ham juda xush ko„rgan. Bunday 
munozaralarda u qo„shimcha g„oyalar olar va o„z fikrlarini mustahkamlab borardi. 
Shunday ekan, u o„zining dilida pishitib yurgan yangi nazariyasini, o„ziga eng yaqin 
deb bilgan insoni – xotini bilan o„rtoqlashmagan bo„lsihi ehtimoldan yiroq. Lekin 
biz endi, Eynshteynga xotinining maslahatlari qanchalik yordam bergani va ular qay 
darajada qimmatli bo„lgani haqida hech qachon bila olmaymiz. Milevaning eriga 
yozgan xatlarining asosiy qismi yo„q bo„lib ketgan; saqlanib qolganlaridan ham 
nisbiylik nazariyasi haqida va umuman ilm-fan haqidagi qaydlar juda-juda kam. 
Shuningdek, Eynshteynning o„zi tomonidan Milevaga yozilgan maktublar ichida 
ham, o„qib chiqilgan kitoblar va suhbatlashishga muvaffaq bo„lgan olimlari haqida 
zavq-shavq bilan yozilgan jumlalarga taqqoslaganda, nisbiylik nazariyasi haqidagi 
gaplar kamlik qiladi. Albatta, shubhakorlar fikrida doimo, Milevaning buyuk 
nazariya paydo bo„lishidagi xissasini tasdiqlovchi yozishmalarni Albert Eynshteyn 
shunchaki yonib turgan kaminga irg„itib yo„q qilgan bo„lishi mumkinligi haqidagi 
gumonlar ham to„la bo„lgan. Biroq, Mileva Marichning hali ajrashmagan paytida 
o„z yaqin dugonasi Elen Kauflerga yozgan xatlaridan biri saqlanib qolgan bo„lib, 
unda Mileva, erining olib borayotgan ilmiy ishlaridan qanchalik hayrat va zavqqa 
to„layotganligi haqida yozgan. Lekin nazariyaning shakllanishidagi o„zining 
ishtiroki haqida hech bir so„z bitmagan.
Aniq tasdiqlashimiz mumkin bo„lgan yagona narsa shuki, qanchalik og„ir 
bo„lmasin, Eynshteyn suyukli rafiqasi bilan ajrashganidan keyin ham avvalgidek 
buyuk olim bo„lib qolaverdi va yana boshaqa buyuk ilmiy kashfiyotlar asoschisi 
bo„ldi. Uning eng nufuzli va ko„p qirrali loyihasi bo„lmish umumiy nisbiylik 
nazariyasi, olim endilikda oilasiz, yolg„iz yashayotgan vaqtida Berlinda tugallandi. 
Eynshteyn 
xarakteridagi 
Milevaga 
nisbatan 
bo„lgan 
ayrim 
iltifotsizlik 
munosabatlari esa, o„sha davr erkaklarining barchasi uchun yalpi tegishli bo„lgan 
jihatlardan biri bo„lib, shunday bo„lsa ham, o„z oilasiga nisbatan bepisand 
qarashdek illat Eynshteyn portretining hech bir rakursiga mos kelmaydi. 

---

42 
Milevaning akademik orzulari barbod bo„lganida ham va bitiruv imtihonlaridan 
ikkinchi marta yiqilganida ham, Eynshteyn o„z suyukli xotinini doimo zo„r ishtiyoq 
bilan qo„llab quvvatlab, birgalikdagi ilmiy loyihalarga rag„batlantirib kelgan. U 
Milevani doimo uchragan omadsizliklarga qaramasdan ilm-fandan yiroqlashib 
ketmaslikka undar edi. Eynshteyn shuningdek, ilm-fan sohasida kurashga kirishgan 
boshqa ayol olimalarning himoyasiga ham bel bog„lagani ma‟lum. Xususan, yetuk 
olmon matematik olimasi Emmi Nyoter (1882-1935) ijodi uning doimiy diqqat 
markazida bo„lgan.
Eynshteyn garchi tashida bildirmaslikka intilgan bo„lsa hamki, o„zi va jamiyat 
o„rtasidagi ziddiyatlarni juda og„ir qabul qilardi. Albatta u, o„zi suygan qizga 
uylanishga erishdi, lekin uning professional kelajagining juda omonat ekanligiga 
ishora qilgan ota-onasining gaplaridan qattiq xafa bo„ldi. Singlisi Mayaga yozgan 
maktublaridan birida Albert o„z hasratlarini yashira olmaganligini ko„ramiz: 
«